ñan thos kyi sa thams cad kyi bsdus pa'i sdom gyi tshigs su bcad pa ni /

sdom ni /

rigs kyi sa gaṅ źe na / smras pa / rigs gaṅ yin pa daṅ rigs kyi rnam par gźag pa gaṅ yin pa daṅ rigs la gnas pa'i gaṅ zag rnams kyi rtags gaṅ yin pa daṅ rigs la gnas pa'i gaṅ zag gaṅ dag yin pa de dag thams cad gcig tu bsdus pa ni rigs kyi sa źes bya'o //

de la rigs gaṅ źe na / smras pa / rigs la gnas pa'i gaṅ zag gi sa bon gyi chos gaṅ yin pa ste / gaṅ yod ciṅ med pa ma yin la rigs la gnas pa'i gaṅ zag rnams kyi rkyen yaṅ rñed na mya ṅan las 'das pa 'thob pa daṅ reg par nus śiṅ mthu yod par 'gyur ba'o //

rigs de'i miṅ gi rnam graṅs dag gaṅ źe na / sa bon daṅ khams daṅ raṅ bźin źes bya ba ni miṅ gi rnam graṅs dag yin no // 'o na rigs de'i raṅ bźin ji lta bu źe na / de ni lus las khyad par du gyur pa daṅ skye mched drug gis zin pa daṅ chos ñid kyis 'thob pa daṅ thog ma med pa'i dus nas brgyud de 'oṅs pa de lta bu yin te / gaṅ la 'di lta ste / rigs daṅ sa bon daṅ khams daṅ raṅ bźin źes bya ba'i miṅ gi rnam graṅs 'di dag yod pa de ni rigs źes bya'o //

rigs kyi rnam par gźag pa ni gaṅ /

rigs de phra ba'm rags pa źes brjod par bya źe na / smras pa / phra ba źes brjod par bya'o // ci'i phyir źe na / sa bon des 'bras bu ma bskyed ciṅ 'bras bu ma grub na ni des na de phra ba źes bya'o // gaṅ gi tshe 'bras bu bskyed ciṅ 'bras bu grub par gyur pa de'i tshe na ni sa bon gaṅ yin pa de daṅ 'bras bu gaṅ yin pa de gcig tu bsdus nas de'i phyir rigs de rags pa źes bya bar rtogs par 'gyur ro //

'o na ci rigs de rgyud gcig tu gtogs pa źig gam / 'on te rgyud du mar gtogs par brjod par bya źe na / smras pa / rgyud gcig tu gtogs par brjod par bya'o // ci'i phyir źe na / smras pa / chos gaṅ dag mtshan ñid tha dad pa daṅ dṅos po tha dad par 'jug pa de dag ni so sor raṅ gi rgyud sna tshogs daṅ 'jug pa sna tshogs su ston par 'gyur gyi / sa bon de ni skye mched drug po de dag las logs śig na tha dad pa'i mtshan ñid med de thog ma med pa'i dus nas rgyud de 'oṅs pa daṅ / chos ñid kyis thob pa'i skye mched drug po de ltar gyur pa'i gnas skabs de la rigs daṅ sa bon daṅ khams daṅ raṅ bźin źes bya ba'i miṅ daṅ tha sñad de dag btags par zad pas / de'i phyir de ni rgyud gcig tu gtogs pa źes bya'o //

smras pa / gal te rigs la gnas pa'i gaṅ zag rnams yoṅs su mya ṅan las 'da' ba'i chos can yin la / rigs la gnas pa ma yin pa rnams ni yoṅs su mya ṅan las 'da' ba'i chos can ma yin par lta na / 'o na ci'i phyir yoṅs su mya ṅan las 'da' ba'i chos can rnams sṅon gyi mtha' nas yun riṅ por 'khor bar gyur ciṅ / yoṅs su mya ṅan las ma 'das śe na / smras pa / rgyu bźis yoṅs su mya ṅan las ma 'das te / bźi gaṅ źe na / mi khom par skyes pa daṅ / bag med pa'i ñes pa daṅ / log par źugs pa daṅ / sgrib pa'i ñes pas so //

de la mi khom par skyes pa gaṅ źe na / smras pa / gaṅ du 'khor bźi po rnams daṅ / dam pa rnams daṅ / yaṅ dag par soṅ ba rnams daṅ / skyes bu dam pa rnams mi 'gro ba'i mtha' 'khob kyi mi rkun ma rnams daṅ / kla klo rnams su skyes pa yin te / de ni mi khom parskyes pa źes bya'o //

bag med pa gaṅ źe na / smras pa / de gaṅ du 'khor bźi po rnams daṅ / dam pa rnams daṅ / yaṅ dag par soṅ ba rnams daṅ / skyes bu dam pa rnams 'gro ba'i dbus kyi mi rkun ma ma yin pa rnams daṅ / kla klo ma yin pa rnams su skyes śiṅ(4) / rigs mthon po loṅs spyod phun sum tshogs pa dag tu skyes par gyur kyaṅ / 'dod pa dag la lhag(5) par chags śiṅ yoṅs su loṅs spyod par byed de / ñes dmigs su mi lta źiṅ ṅes par 'byuṅ ba rab tu mi śes pa yin te / de ni bag med pa źes bya'o //

log par źugs pa gaṅ źe na / smras pa / 'di ltar dbus kyi mi rnams su skyes pa'i bar du rgyas par gyur kyaṅ mu stegs can gyi lta ba daṅ ldan par gyur nas sbyin pa med do źes bya ba nas 'di las srid pa gźan mi śes so źes bya ba med do źes bya ba'i bar du rgyas par de ltar lta źiṅ de skad smra ba yin te / mu stegs can gyi lta ba de yaṅ des saṅs rgyas rnams 'byuṅ ba med pa daṅ / dam pa'i chos ston pa'i dge ba'i bśes gñen rnams med pa'i tshe na rñed par 'gyur te / de ni log par źugs pa źes bya'o //

sgrib pa gaṅ źe na / smras pa / 'di ltar dbus kyi mi rnams su skyes pa'i bar du rgyas par sṅa ma bźin du gyur ciṅ saṅs rgyas 'jig rten du byuṅ ba daṅ / dam pa'i chos ston pa'i dge ba'i bśes gñen dag rñed par gyur kyaṅ / de glen pa daṅ / dig pa daṅ / lkugs pa daṅ / lag pas brda byed par gyur źiṅ legs par gsuṅs pa daṅ / ñes par bśad pa'i chos rnams kyi don kun śes par mi nus pa daṅ / mtshams med pa'i las rnams byed par 'gyur ba daṅ / ñon moṅs pa yun riṅ ba yin te / de ni sgrib pa źes bya'o //

rgyu gaṅ dag gis yoṅs su mya ṅan las 'da' ba'i chos can rnams yoṅs su mya ṅan las ma 'das pa'i rgyu ni bźi po de dag yin no // de dag kyaṅ gaṅ gi tshe saṅs rgyas 'byuṅ ba daṅ dam pa'i chos ñan pa daṅ rjes su mthun pa'i gdams ṅag rjes su bstan pa rñed ciṅ rgyu de dag kyaṅ med par gyur pa, de'i tshe na dge ba'i rtsa ba dag yoṅs su smin ciṅ rim gyis yoṅs su mya ṅan las 'da' bar yaṅ 'gyur ro //

yoṅs su mya ṅan las mi 'da' ba'i chos can rnams ni ṅes pa'i tshogs la gnas pa yin pas / de dag ni rkyen rñed kyaṅ ruṅ ma rñed kyaṅ ruṅ ste / rnam pa thams cad kyi thams cad du yoṅs su mya ṅan las 'da' ba'i skal ba med pa kho na yin no //

de la yoṅs su mya ṅan las 'da' ba'i chos can rnams kyi gaṅ dag ma tshaṅ źiṅ med la ñe bar ma gyur na yoṅs su mya ṅan las mi 'da' ba'i rkyen rnams gaṅ źe na /

smras pa / rkyen gñis te /

gñis gaṅ źe na /

gtso bo daṅ dman pa'o //

rkyen gtso bo gaṅ źe na / smras pa / 'di lta ste / dam pa'i chos kyi dbaṅ du byas pa'i gźan gyi sgra daṅ / naṅ gi tshul bźin yid la byed pa'o //

rkyen dman pa gaṅ źe na / smras pa / rkyen dman pa ni maṅ ste / 'di lta ste / ātmasampat, parasampat, kuśalo dharmacchandaḥ, pravrajyā, śīlasaṁvaraḥ, indriyasaṁvaraḥ, bhojane mātrajñatā, pūrvarātrāpararātraṁ, jāgarikānuyogaḥ, saṃprajānadvihāritā, prāvivekyam, nivaraṇaviśuddhiḥ, samādhisaṁniśrayaś ca //

de la bdag gi 'byor pa gaṅ źe na / mir gyur pa daṅ / yul dbus su skyes pa daṅ / ^⧪indriyair avikalatā, āyatanagataḥ prasādaḥ, aparivṛttakarmāntatā //

tatra manuṣyatvaṁ katamat / yathāpīhaikatyo manuṣyāṇāṁ sabhāgatāyāṁ pratyājāto bhavati / puruṣaś ca puruṣendriyeṇa samanvāgataḥ strīś ca / idam ucyate manuṣyatvam //

āryāyatane pratyājātiḥ katamā / yathāpīhaikatyo madhyeṣu janapadeṣu pratyā^⧪jāto bhavati, pūrvavad yāvad yatra gatiḥ satpuruṣāṇām / iyam ucyate āryāyatane pratyājātiḥ //

indriyair avikalatā katamā / yathāpīhaikatyo 'jaḍo bhavaty aneḍaka iti vistaraḥ / aṅgapratyaṅgāvikalo vā yadrūpeṇāṅgapraty aṅgāvaikalyena śrotrāvaikalyādikena bhavyaḥ kuśalapakṣasamudāgamāya / idam ucyate indriyā^⧪vaikalyam //

āyatanagataḥ prasādaḥ katamaḥ / yathāpīhaikatyena tathāgatapravedite dharmavinaye śraddhā pratilabdhā bhavati cetasaḥ prasādaḥ / ayam ucyate āyatanagataḥ prasādaḥ / tatrāyatanaṁ tathāgatapravedito dharmavinayaḥ sarveṣāṁ laukikalokottarāṇāṁ śukladharmāṇām utpattaye / yā punar atra śraddhā tena pūrvaṅga^⧪menādhipatyena sa āyatanagataḥ prasādaḥ / sarvakleśamalakāluṣyāpanayanāt //

aparivṛttakarmāntatā katamā / yena pañcānām ānantaryāṇāṁ karmaṇāṁ , tadyathā mātṛvadhāt pitṛvadhād arhadvadhāt saṁghabhedāt tathāgatasyāntike duṣṭacittarudhirotpādād anyatamānyatamād ānantaryaṁ karma dṛṣṭa eva dharme na kṛtaṁ bhavati nādhyācaritam iya^⧪m ucyate 'parivṛttakarmāntateti / imāni pañcānantaryāṇi karmāṇi kṛtopacitāni dṛṣṭa eva dharme parivartyābhavyo bhavati parinirvāṇāyāryamārgasyotpattaye / tasmād etāni parivṛttakarmāntatety ucyate //

svayam evānena sa ātmabhāva ebhiḥ pañcabhir aṅgaiḥ sampādito bhavati / tasmād ātmasampad i^⧪ty ucyate //

parasampat katamā / tadyathā buddhānām utpādaḥ, saddharmadeśanā, deśitānāṁ dharmāṇām avasthānam, avasthitānāṁ ca dharmāṇām anupravartanam, parataś ca pratyanukampā //

tatra buddhāṇām utpādaḥ katamaḥ / yathāpīhaikatyaḥ sarvasattveṣu kalyāṇahitādhyāśayam utpādya prabhūtair duṣkarasahasrair mahatā ca puṇyajñānasambhāreṇa ^⧪[bskal pa graṅs med pa gsum gyis tha maḥi lus phyi ma]-ātmabhāvapratilambhe bodhimaṇḍe niṣadya, pañca nivaraṇāni prahāya, caturṣu smṛtyupasthāneṣu sūpasthitacittaḥ, saptatriṁśadbodhipakṣyān dharmān bhāvayitvānuttarāṁ samyaksaṁbodhim abhisaṁbudhyate / ayam ucyate buddhānām utpādaḥ / atītānāgatapratyutpanneṣv adhvasu evam eva ^⧪[saṅs rgyas bcom ldan 'das thams cad de kho na bźin du 'byuṅ ba yin no //]

saddharmadeśanā katamā / ta evaṁ buddhā bhagavanto loka utpadya tasyaiva ca śrāvakā lokānukampām upādāya catvāry āryasatyāny ārabhya duḥkhasamudayanirodhamārgān dharmadeśanāṃ vartayanti, yad uta sūtrageyavyākaraṇagāthodānanidānāvadānetivṛttakajātakavaipulyādbhutadharmopadeśān / iyam ucyate saddharmasya deśanā / sadbhir ayaṁ dharmo niryāto deśitaḥ praśasto buddhaiś ca buddhaśrāvakaiś ca / ^⧪[de'i phyir dam pa'i chos te / de bśad pa gaṅ yin pa des ni dam pa'i chos ston pa źes bya'o //]

deśitānāṁ dharmāṇām avasthānaṁ katamat / deśite saddharme pravartite dharmacakre yāvac ca buddho bhagavān jīvati tiṣṭhati ca parinirvṛte ca buddhe bhagavati yāvatā kālena pratipattir na hīyate saddharmaś ca nāntardhīyate / idam ucyate saddharmasyāvasthānaṁ / ^⧪[gnas pa de yaṅ don dam pa'i chos mṅon sum du bya ba'i tshul gyis yin par rig par bya'o //]

avasthitānāṁ dharmāṇām anupravartanaṁ katamat / yat ta evādhigantāraḥ saddharmasya saddharmasākṣātkriyāyai bhavyāṁ pratibalatāṃ janānāṁ viditvā yathādhigatām evānulomikīm avavādānuśāsanīm anupravartayanti / idam ucyate 'vasthitānāṁ dharmāṇām anupravartanam //

parataḥ pratyanukampā katamā / para ucyante dā^⧪yakadānapatayaḥ te Sh. °opadhāraṇāni. taiḥ pratyanukampante, yaduta cīvarapiṇḍapātaśayanāsanaglānapratyayabhaiṣajyapariṣkārair, iyam ucyate parataḥ pratyanukampā //

kuśalo dharmacchandaḥ katamaḥ / yathāpīhaikatyas tathāgatasya vā tathāgataśrāvakasya vāntikād dharmaṁ śrutvā śraddhāṁ pratilabhate / sa tāṁ ^⧪pratilabhya, idaṁ pratisaṁśikṣate / "saṁbādho gṛhāvāso rajasām āvāsaḥ / abhyavakāśaṁ pravrajya yan nv ahaṁ sarvaṁ kaḍatravargaṁ dhanadhānyahiraṇyaṁ cotsṛjya svākhyāte dharmavinaye samyag evāgārād anagārikāṁ pravrajeyaṁ, pravrajitvā ca pratipattyā sampādayeyam" iti / ya eva samutpannaś chandaḥ kuśaleṣu dharmeṣu, ayam ucyate ^⧪kuśalo dharmacchandaḥ //

pravrajyā katamā / yā tam eva kuśalaṁ dharmacchandam adhipatiṁ kṛtvā jñapticaturthena vā karmaṇopasampac chrāmaṇeraśīlasamādānaṁ vā / iyam ucyate pravrajyā //

śīlasaṁvaraḥ katamaḥ / sa tathā pravrajitaḥ śīlavān viharati, prātimokṣasaṁvarasaṁvṛtaḥ ācāragocarasampannaḥ, aṇumātreṣv avadye^⧪ṣu bhayadarśī, samādāya śikṣate śikṣāpadeṣu / ayam ucyate śīlasaṁvaraḥ //

indriyasaṁvaraḥ katamaḥ / sa tam eva śīlasaṁvaraṁ niśrityārakṣitasmṛtir bhavati nipakasmṛtiḥ smṛtyārakṣitamānasaḥ samāvasthāvacārakaḥ / sa cakṣuṣā rūpāṇi dṛṣṭvā na nimittagrāhī bhavati, nānuvyaṁjanagrāhī, yato 'dhikaraṇam asya pāpakā akuśalā dharmāś cittam anusraveyuḥ, teṣāṁ saṁvarā^⧪ya pratipadyate, rakṣati cakṣurindriyam, cakṣurindriyeṇa saṁvaram āpadyate / sa śrotreṇa śabdān, ghrāṇena gandhān, jihvayā rasān, kāyena spraṣṭavyāni, manasā dharmān vijñāya na nimittagrāhī bhavati nānuvyaṁjanagrāhī, yato 'dhikaraṇam asya pāpakā akuśalā dharmāś cittam anusraveyuḥ, teṣāṁ saṁvarāya pratipadyate, rakṣati mana-indriyaṁ, mana-indriyeṇa saṁvaram āpadyate / ayam ucyate indriyasaṁvaraḥ //

bhojane mātrajñatā katamā / sa tathā saṁvṛtendriyaḥ pratisaṁkhyāyāhāram āharati, na darpārthaṁ na madārthaṁ na maṇḍanārthaṁ na vibhūṣaṇārthaṁ, yāvad evāsya kāyasya sthitaye^⧪yāpanāyai jighatsoparataye brahmacaryānugrahāya◡iti / "paurānāṁ ca vedanāṁ prahāsyāmi, navāṁ ca notpādayiṣyāmi / yātrā ca me bhaviṣyati balaṁ ca sukhaṁ cānavadyatā ca sparśavihāratā ca..." / iyam ucyate bhojane mātrajñatā //

pūrvarātrāpararātraṃ jāgarikānuyogaḥ katamaḥ / sa tathā bhojane mātrajño divā caṅkramaniṣadyābhyām āvaraṇīyebhyo dharmebhyaś cittaṁ pari^⧪ śodhayati / sa rātryāḥ prathame yāme caṅkramaniṣadyābbyām āvaraṇīyebhyo dharmebhyaś cittaṁ pariśodhya, tato vihārān nirgamya bahir vihārasya pādau prakṣālya, dakṣiṇena pārśvena siṁhaśayyāṁ kalpayaty pāde pādam ādhāya,... ālokasaṁjñī smṛtaḥ saṁprajānann utthānasaṁjñām eva manasikurvan, sa rātryāḥ paścime yāme laghu laghv eva prativibudhya, caṅkramaniṣadyābhyā^⧪m āvaraṇīyebhyo dharmebhyaś cittaṁ pariśodhayati. iyam ucyate pūrvarātrāpararātraṁ jāgarikānuyuktatā //

saṁprajānadvihāritā katamā / sa tathā jāgarikānuyukto 'bhikramapratikrame saṁprajānadvihārī bhavati, ālokitavyavalokite sammiñjitaprasārite sāṁghāṭīcīvarapātradhāraṇe 'śitapītakhāditasvādite ^⧪nidrāklamavinodane gate sthite niṣaṇṇe śayite jāgṛte bhāṣite tūṣṇīṁbhāve samprajānadvihārī bhavati / iyam ucyate samprajānadvihāritā... //

prāvivekyaṁ katamat / sa ebhir dharmaiḥ parikarmabhūmiṁ śodhayitvā viviktāni śayanāsanāny adhyāvasaty araṇyāni vṛkṣamūlāni śūnyāgārāṇi parvatakandaragiriguhāpalālapuṁjā^⧪bhyavakāśaśmaśānavanaprasthāni prāntāni śayanāsanāni / idam ucyate prāvivekyam //

nivaraṇaviśuddhiḥ katamā / so 'raṇyagato vā vṛkṣamūlagato vā śūnyāgāragato vā pañcabhyo nivaraṇebhyaś cittaṁ viśodhayati, kāmacchandād vyāpādāt styānamiddhād auddhatyakaukṛtyād vicikitsāyāḥ / sa ebhyo nivaraṇebhyaś cittaṁ viśodhya ^⧪vinivaraṇaṁ samādhikalyatāyām avasthāpayati / iyam ucyate nivaraṇaviśuddhiḥ //

samādhisaṁniśrayaḥ katamaḥ / sa pañca nivaraṇāni prahāya cetasa upakleśakarāṇi saṁkleśakarāṇi... / viviktaṁ kāmair viviktaṁ pāpakair akuśalair dharmaiḥ savitarkaṁ savicāraṁ vivekajaṁ prītisukhaṁ prathamaṁ dhyānam upasaṁpadya viharati / sa vitarkavicārānāṁ^⧪vyupaśamād adhyātmasaṁprasādāc cetasa ekotībhāvād avitarkam avicāraṁ samādhijaṁ prītisukhaṁ dvitīyaṁ dhyānam upasaṁpadya viharati. / sa prīter virāgād upekṣako viharati smṛtaḥ saṁprajānan sukhaṁ ca kāyena pratisaṁvedayate yat tad āryā ācakṣate "upekṣakaḥ smṛtimān sukhavihārī"ti tṛtīyaṁ dhyānam upasampadya viharati / ^⧪sa sukhasya ca prahāṇād duḥkhasya ca prahāṇāt pūrvam eva ca saumanasyadaurmanasyayor astaṁgamād aduḥkhāsukham upekṣāsmṛtipariśuddhaṁ caturthaṁ dhyānam upasaṁpadya viharati / ayam ucyate samādhisaṁniśrayaḥ //

so 'nayānupūrvyā◡^⧪uttarottarān viśiṣṭān viśiṣṭatarān viśiṣṭatamān pratyayān ātmasampatpūrvān samādhisaṁniśrayaparyavasānān samudānayati / evaṁ pariśuddhe citte paryavadāte anaṁgaṇe vigatopakleśe ṛjubhūte karmaṇye sthite āniṁjyaprāpte, sacet catvāry āryasatyāny ārabhya teṣāṁ parijñāyai prahāṇāya sākṣātkriyāyai bhāvanāyai parato ghoṣam avavā^⧪dānuśāsanīṁ labhate, evam asau bhavyo bhavati pratibalaś ca yogavihitasya manaskārasyotpādanāya tatpūrvikāyāś ca samyagdṛṣṭeḥ, yayā catvāry āryasatyāny abhisamāgacchati, vimuktiñ ca paripūrayati, nirupadhiśeṣe ca nirvāṇadhātau parinirvāti /

*tatra yā samyagdarśanam upādāya vimuktiparipūriḥ nirupadhiśeṣapa^⧪rinirvāṇaṁ cāyaṁ gotrasamudāgamo veditavyaḥ / tatrātmasaṁpadam upādāya yāvat samādhisaṁniśrayo 'yaṁ hīnaḥ samudāgamapratyayo veditavyaḥ* / tatra yaś catuḥsatyadeśanāvavādādhipateyaḥ parato ghoṣo yaś ca yoniśo manaskāraḥ, ayaṁ pradhānaḥ samudāgamapratyayo veditavyaḥ* / idam ucyate gotravyavasthānam //

go^⧪trasthasya pudgalasya katamāni liṅgāni / āha / yāny aparinirvāṇadharmakasya liṅgāni... tadviparyayeṇa gotrasthasya pudgalasya liṅgāni veditavyāni //

kāni punar aparinirvāṇadharmakaliṅgāni yaiḥ samanvāgato 'parinirvāṇadharmakaḥ pudgalaḥ "aparinirvāṇadharmako 'yam" iti vijñe^⧪yaḥ / āha / bahūny aparinirvāṇadharmakaliṅgāni pradeśamātraṁ tu nirdekṣyāmi //

ihāparinirvāṇadharmakasya pudgalasyādita evālayatṛṣṇā sarveṇa sarvaṁ sarvathā ca sarvabudhdhair āśrayasaṁniviṣṭā aprahāṇadharmiṇī bhavaty anutpīḍyā dūrāgatā pragāḍhasaṁniviṣṭā / idaṁ prathamam agotrasthasya pudgalasya liṅgam //

^⧪punar aparam agotrasthaḥ pudgalaḥ / anekaparyāyeṇa saṁsāradoṣān vicitrān prabhūtāṁś ca śrutvā, nirvāṇaguṇāṁś cānekaparyāyeṇa vicitrān prabhūtāṁś ca śrutvā, parīttam api prapañce saṁsāre doṣadarśanam ādīnavadarśanaṁ saṁvegamātrakaṁ notpāditavān atītam adhvānam upādāya, notpādayiṣyaty anāgatam adhvānamupādāya, notpādayati ^⧪vartamānam adhvānam upādāya, parīttakalāmātrakam avaramātrakaṁ nirvāṇe tṛṣṇākṣaye virāge nirodhe guṇadarśanam anuśaṁsadarśanaṁ prasādamātrakam atītānāgatapratyutpannam adhvānam upādāya notpāditavaān notpādayiṣyati notpādayati / idaṁ dvitīyam agotrasthaṁ liṅgam //

punar aparam agotrasthaḥ pudgalaḥ / ādita ^⧪evādhimātreṇāhrīkyānapatrāpyeṇa samanvāgato bhavati / yenāyam aghṛṇacittaś cāsaṁkucitacittaś ca prahṛṣṭacittaś ca sarvaṁ pāpam adhyācarati / na ca kadācit tan nidānaṁ vipratisārī bhavati / [gźi des tshe 'di'i zaṅ ziṅ daṅ bcas pa'i bdag ñid ñams pa kho na tsam du mthoṅ bar zad de /] idaṁ tṛtīyam agotrasthaṁ liṅgam //

punar aparam agotrasthaḥ pudgalaḥ / sarvākāraparipūrṇe sphuṭe yukte citre gamake duḥkhaṁ vārabhya samudayaṁ vā nirodhaṁ vā mārgaṁ vā saddharme deśyamāne na labhate cetasa āvarjanamātrakam adhimuktimā^⧪trakaṁ ca / [spu ziṅ źes byed pa'am / mchi ma bkrug ces byed pa thob par gyur pa lta ci smos te /] atītānagatapratyutpannam adhvānam upādāya / idaṁ caturtham agotrasthaṁ liṅgam //

punar aparam agotrasthaḥ pudgalaḥ / sacet kadācit karhicit svākhyāte dharmavinaye pravrajati, sa rājābhinirṇīto vā, corābhinirṇīto vā, ṛṇārto vā bhayārto vājīvikābhayabhīto vā, nā^⧪tmadamāya, nātmaśamāya, nātmaparinirvāṇāya, na śrāmaṇyāya, na brāhmaṇyāya, tathā pravarjito 'pi sārdhaṁ gṛhasthapravarjitaiḥ sthitaḥ, praṇidhāya brahmacaryaṁ carati, "devo vā syāṁ devānyataro ve''ti, śikṣāṁ vā pratyākhyāya prahāṇāya varttate / duḥśīlo vā bhavaty antaḥpūtir avasrutaḥ kaśaṁbakajātaḥ śaṁkhasvarasamācāraḥ, aśramaṇaḥ śramaṇapratijñaḥ, abrahmacārī brahmacāripratijñaḥ atītānāgatapratyutpanneṣv adhvasv agotrasthasya pudgalasyaivam eva pravrajyā veditavyā / nacāśikṣākāmasya pudgalasya pravrajyopasampadbhikṣubhāvaḥ / tad anena paryāyeṇānenābhisandhinārthato [ rab tu byuṅ ba ma yin gyi rab tu byuṅ ba'i rtags daṅ cha lugs 'dzin pa tsam gyis rab tu byuṅ ba ] iti saṁkhyāṁ gacchati / idaṁ pañcamamagotrasthasya pudgalasya liṅgam //

punar aparam agotrasthaḥ pudgalaḥ / yat kiṁcit kuśalaṁ karma karoti kāyena vācā manasā vā, tat sarvaṁ bhavābhiprāyo vā viśiṣṭam āyatipunarbhavam abhiprārthayamānaḥ, bhogābhiprāyo^⧪ vā viśiṣṭaṃ bhogam abhiprārthayamāno karoti / idaṁ ṣaṣṭham agotrasthasya pudgalasya liṅgam... // evaṁbhāgīyāni cāsya bahūni liṅgāni saṁvidyante yaiḥ samanvāgato 'parinirvāṇadharmako 'parinirvāṇadharmaka iti saṁkhyāṁ gacchati //

tatra katame gotrasthāḥ pudgalāḥ /

āha / asti gotrasthaḥ pudgalaḥ / gotra eva sthito nāvatīrṇo na niṣkrāntaḥ, ^⧪gotrastho 'vatīrṇo na niṣkrāntaḥ, gotrastho 'vatīrṇo niṣkrāntaḥ, mṛdvindriyaḥ, madhyendriyaḥ, tīkṣṇendriyaḥ, rāgacaritaḥ, dveṣacaritaḥ, mohacaritaḥ, akṣaṇyopapannaḥ, kṣaṇyopapannaḥ, pramattaḥ, apramattaḥ, mithyāpratipannaḥ, amithyāpratipannaḥ āvṛtaḥ, anāvṛtaḥ, dūre, antike, paripakvaś cāparipakvaś ca, viśuddhaś cāviśuddha^⧪ś ca //

tatra katamo gotrasthaḥ pudgalo gotra eva sthito nāvatīrṇo na niṣkrāntaḥ / yathāpīhaikatyaḥ... pudgalo lokottaradharmabījaiḥ samanvāgato bhavati / na ca punar adyāpi labhate satpuruṣasaṁsevāṁ vāgamya saddharmaśravaṇaṁ vā tathāgatapravedite dharmavinaye śraddhām, na śīlaṁ samādadāti, na śrutam udgṛhṇāti, na tyāgaṁ bṛṁhayati, na dṛṣṭim ṛjūka^⧪roti / ayaṁ gotra eva sthito nāvatīrṇo na niṣkrāntaḥ //

katamo gotrastho 'vatīrṇo na niṣkrāntaḥ / [sṅar bśad pa'i nag po'i phyogs las] viparyayeṇa śuklapakṣeṇa gotrasthaś cāvatīrṇaś ca veditavyaḥ / ayaṁ tu viśeṣo no tu lābhī bhavaty āryamārgasya tatphalasya ca kleśavisaṁyogasya //

katamo gotrasthaś cāvatīrṇaś ca niṣkrāntaś ca / etad evoktvāyaṁ viśeṣo lābhī bhavaty āryamārgasya tatphalasya ca ^⧪kleśavisaṃyogasya //

tatra mṛdvindriyaḥ pudgalaḥ katamaḥ / yasya pudgalasya jñeye vastuny ālambane... 'tyarthaṁ dhandhavāhīnīndriyāṇi bhavanti mandavāhīni vā śrutamayena vā cintāmayena vā bhāvanāmayena vā manasikāreṇa saṁprayuktāni, yaduta śraddhā vīryaṁ smṛtiḥ samādhiḥ prajñā vā na samarthāni na pratibalāni dharmasya vā prativedhāyārthasya vāśu ^⧪ca prativedhāya tattvasya / ayam ucyate mṛdvindriyaḥ pudgalaḥ //

tatra madhyendriyaḥ... katamaḥ / yasya nātyarthaṁ jñeye vastuny ālambane dhandavāhīnīndriyāṇīti sarvaṁ pūrvavad vistareṇa vaktavyam / ayam ucyate madhyendriyaḥ pudgalaḥ //

tīkṣnendriyaḥ pudgalaḥ katamaḥ / yasya pudgalasya jñeye vastuny ālambane 'dhandhavāhīnīndriyāṇi bhavanty amandavāhīni, śrutamayena ^⧪vā cintāmayena vā bhāvanāmayena vā manasikāreṇa saṁprayuktāni, yaduta śraddhā vīryaṁ smṛtiḥ samādhiḥ prajñā vā śaktāni bhavanti dharmasya prativedhāyārthasya vāśu ca prativedhāya tattvasya / ayam ucyate tīkṣṇendriyaḥ pudgalaḥ //

rāgacaritaḥ pudgalaḥ katamaḥ / yo raṁjanīya ālambane tīvrarāgaś ca bhavaty āyatarāgaś ca / ayam ucya^⧪te rāgacaritaḥ pudgalaḥ //

dveṣacaritaḥ pudgalaḥ katamaḥ / yaḥ dūṣaṇīye pratighasthānīya... ālambane tīvradveṣaś ca bhavaty āyatadveṣaś ca / ayam ucyate dveṣacaritaḥ pudgalaḥ //

mohacaritaḥ pudgalaḥ katamaḥ / yo jñeye vastuni tīvramohaś ca bhavaty āyatamohaś ca / ayam ucyate mohacaritaḥ pudgalaḥ //

akṣaṇyopapannapramatta^⧪mithyāpratipannāvṛtāḥ pūrvavad veditavyāḥ / tadviparyayeṇa kṣaṇyopapannāpramattāmithyāpratipannānāvṛtā veditavyāḥ //

dūre pudgalaḥ katamaḥ / asti pudgalaḥ kāladūratayā nirvāṇasya dūre, asti prayogadūratayā /

tatra katamaḥ kāladūratayā dūre / anekair jātiśatair anekair jātisahasrair anekair jātiśatasahasrais tataḥ paścād bhavyo ^⧪[gdod rkyen rñed nas yoṅs su mya ṅan las 'da' ba'i skal pa yod par 'gyur ro / ]

katamaḥ prayogadūratayā dūre / pudgalo gotra eva kevale sthito bhavati nāvatīrṇaḥ, sa bhavyo bhavaty āśu pratyayalābhāya parinirvāṇāya / sa nirvāṇāyānārabdhaprayogatvāt prayogadūratayā dūre na kāladūratayā / ayam ucyate dūre pudgalaḥ //

āsanne pudgalaḥ^⧪katamaḥ / gaṅ zag dus thag ñe bas mya ṅan las 'da' ba thag ñe ba yaṅ yod do // sbyor ba thag ñe bas mya ṅan las 'da' ba thag ñe ba yaṅ yod do //

de la dus thag ñe bas mya ṅan las 'da' ba thag ñe ba gaṅ źe na / lus daṅ gnas kyi dṅos po tha ma la gnas śiṅ de lus de ñid kyis yoṅs su mya ṅan las 'da' bar byed pa daṅ / skad cig de la bar chad med par ñon moṅs pa spoṅ pa mṅon sum du byed pa gaṅ yin pa ste / de ni dus thag ñe bas mya ṅan las 'da' ba thag ñe ba yin no //

sbyor ba thag ñe bas mya ṅan las 'da' ba thag ñe ba gaṅ źe na / de ni rigs la gnas śiṅ źugs pa gaṅ yin pa ste / de dag gcig tu bsdus pa ni gaṅ zag thag ñe ba źes bya'o //

aparipakvaḥ pudgalaḥ katamaḥ / gaṅ zag gaṅ la gnas nas yoṅs su mya ṅan las 'da' ba daṅ yaṅ dag pa ñid du ṅes pa la 'jug par 'gyur ba'i tha ma'i lus phyi ma ma thob pa gaṅ yin pa ste / ayam ucyate 'paripakvaḥ pudgalaḥ //

paripakvaḥ pudgalaḥ katamaḥ / gaṅ zag gaṅ la gnas nas yoṅs su mya ṅan las 'da' ba daṅ yaṅ dag pa ñid du ṅes pa la 'jug par 'gyur ba'i tha ma'i lus phyi ma thob pa gaṅ yin pa ste / ayam ucyate paripakvaḥ pudgalaḥ //

aviśuddhaḥ pudgalaḥ katamaḥ / gaṅ zag 'phags pa'i lam ma bskyed ciṅ, de'i 'bras bu ñon moṅs pa daṅ bral ba mṅon sum du ma byas pa gaṅ yin pa ste / ayam ucyate 'viśuddhaḥ pudgalaḥ //

viśuddhaḥ pudgalaḥ katamaḥ / de las bzlog pa yin par rig par bya'o // de dag ni rigs la gnas pa'i gaṅ zag rnams śes bya ste / 'di lta ste / ma źugs pa rnams gźug par bya ba daṅ / yoṅs su ma smin pa rnams yoṅs su smin par bya ba daṅ / rnam par ma dag pa rnams rnam par dag par bya ba gaṅ dag gi don du saṅs rgyas bcom ldan 'das rnams 'jig rten du byuṅ źiṅ / chos kyi 'khor lo dag bskor bar mdzad pa daṅ / bslab pa'i gźi rnams 'cha' bar mdzad pa dag yin no //

(bar gyi sdom ni /

ñan thos kyi sa las rigs kyi sa rdzogs so // //

[de la 'jug pa'i sa gaṅ źe na /

smras pa / yaś cāyam avatārasya svabhāvo yac ca vyavasthānaṁ yāni cemāny avatīrṇānāṁ liṅgāni ye ceme 'vatīrṇāḥ pudgalās tat sarvam abhisaṁkṣipyāvatārabhūmir ity ucyate //

de la 'jug pa'i raṅ bźin gaṅ źe na / 'di la rigs la gnas pa'i gaṅ zag mya ṅan las 'da' ba'i sa bon gyi chos daṅ ldan pa de ni / gaṅ gi tshe saṅs rgyas 'byuṅ ba yod ciṅ yul dbus kyi mi rkun ma ma yin pa dag daṅ kla klo ma yin pa rnams su rgyas par sṅa ma bźin du skyes par gyur na / daṅ po kho nar saṅs rgyas rnams daṅ saṅs rgyas kyi ñan thos rnams la blta ba daṅ druṅ du 'gro ba daṅ bsñen bkur bya ba rñed par 'gyur źiṅ / de dag las chos thos nas daṅ por dad pa thob pa daṅ tshul khrims yaṅ dag par len pa daṅ thos pa 'dzin pa daṅ gtoṅ ba spel ba daṅ lta ba sbyoṅ bar byed do //

de'i 'og tu chos yaṅ dag par blaṅs pa'i rgyu de daṅ rkyen des / lus źig ciṅ tshe de yaṅ dag par 'das nas kyaṅ / rnam par smin pa'i skye mched drug gis zin pa'i dbaṅ po khyad par du 'phags pa dag 'thob par 'gyur źiṅ / de'i de dag kyaṅ dad pa śin tu mchog rnams daṅ śin tu gtso bo dag skye ba'i rten du 'gyur ba daṅ / tshul khrims yaṅ dag par blaṅs pa daṅ thos pa gzuṅ ba daṅ gtoṅ ba spel ba daṅ lta ba sbyaṅs pa śin tu mchog daṅ gtso bo daṅ dam par gyur pa dag gi rten du gyur par yaṅ 'gyur ro // dad pa la sogs pa'i chos śin tu mchog daṅ gtso bo daṅ dam par gyur pa gaṅ dag yin pa de dag kyaṅ yaṅ rnam par smin pa gźan gyi rten du 'gyur źiṅ / rnam par smin pa de yaṅ 'jig rten las 'das pa'i chos daṅ rjes su mthun pa'i dge ba gźan dag gi rten du 'gyur te / de ltar gcig gi rgyu daṅ rten du gcig gyur pa'i sbyin pa'i stobs bskyed pas / goṅ nas goṅ du gaṅ la gnas na / yoṅs su mya ṅan las 'da' ba daṅ yaṅ dag pa ñid du ṅes pa la 'jug par 'gyur ba'i tha ma'i lus phyi ma thob pa'i bar gyi skye ba khyad par can du 'gro ba gaṅ yin pa de ni 'jug pa źes bya'o // de ci'i phyir źe na / de de'i tshe na / mya ṅan las 'da' ba thob par bya ba daṅ mya ṅan las 'da' ba 'gro bar bya ba daṅ rim gyis 'gro bar bya ba daṅ śin tu mthar thug par bya ba'i phyir lam gaṅ yin pa daṅ lam sraṅ gaṅ yin pa daṅ sgrub pa gaṅ yin pa der źugs pa daṅ yaṅ dag par źugs pa daṅ rab tu źugs pa yin pas na / de'i phyir źugs pa źes bya ste / de ni 'jug pa'i raṅ bźin źes bya'o //

'jug pa'i rnam par gźag pa gaṅ źe na /(3)

rigs yod pa daṅ / 'jug pa yod pa daṅ / yoṅs su smin par byed pa ñid yod pa daṅ / yoṅs su smin pa yod pa ste / źugs pa kho na yin la yoṅs su smin par byed pa ñid kyaṅ ma yin yoṅs su smin pa yaṅ ma yin pa yaṅ yod do / źugs pa yaṅ yin yoṅs su smin par byed pa ñid kyaṅ yin la yoṅs su smin pa ma yin pa yaṅ yod do / źugs pa yaṅ yin yoṅs su smin pa yaṅ yin la yoṅs su smin par byed pa ñid ma yin pa yaṅ yod do / źugs pa yaṅ ma yin yoṅs su smin par byed pa ñid kyaṅ ma yin yoṅs su smin pa yaṅ ma yin pa yaṅ yod do //

de la rigs(4) gaṅ źe na / smras pa / sṅa ma bźin no //

de la źugs pa(5) gaṅ źe na / rigs la gnas pa'i gaṅ zag gis sṅon de bźin gśegs pas gsuṅs pa'i chos 'dul ba la dad pa ma thob pa las / daṅ por thob par gyur ciṅ tshul khrims yaṅ dag par len pa daṅ thos pa 'dzin pa daṅ gtoṅ ba spel ba daṅ lta ba sbyoṅ bar byed pa gaṅ yin pa ste / de ni źugs pa źes bya'o //

yoṅs su smin par byed pa ñid(6) gaṅ źe na / de ltar źugs pa'i gaṅ zag de ñid gaṅ la gnas na / yoṅs su mya ṅan las 'da' ba(7) daṅ yaṅ dag pa ñid du ṅes pa la 'jug par 'gyur ba'i(8) tha ma'i lus phyi ma thob pa ma gtogs pa / źugs pa'i goṅ yan chad nas skye ba goṅ nas goṅ ma dag tu dbaṅ po śin tu mchog daṅ gtso bo daṅ dam pa daṅ śin tu khyad par du 'phags pa dag yaṅ dag par sgrub par byed pa gaṅ yin pa ste / de ni yoṅs su smin par byed(1) pa ñid ces bya'o //

de la yoṅs su smin pa(2) gaṅ źe na / des gaṅ la gnas na / yoṅs su mya ṅan las 'da' ba daṅ yaṅ dag pa ñid du ṅes pa la 'jug par 'gyur ba'i tha ma'i lus(3) phyi ma thob par gyur pa gaṅ yin pa ste / de ni yoṅs su smin pa źes bya'o //

de la źugs pa kho na yin la yoṅs su smin par byed pa ñid kyaṅ ma yin(4) yoṅs su(5) smin pa yaṅ ma yin pa(6) gaṅ źe na / de bźin gśegs pas gsuṅs pa'i chos 'dul ba la daṅ por dad pa daṅ lta ba sbyoṅ bar byed pa'i bar ni thob par gyur la / de'i goṅ du ni skye ba gcig tsam yaṅ mṅon par bsgrub(7) par mi byed pa gaṅ yin pa ste / de ni źugs pa kho na yin la yoṅs su smin par byed pa ñid kyaṅ ma yin yoṅs su smin pa yaṅ ma yin pa źes bya'o //

de la źugs pa yaṅ yin yoṅs su smin par byed pa ñid kyaṅ yin la yoṅs su smin pa ma yin pa(8) gaṅ źe na / de bźin gśegs pas gsuṅs pa'i chos 'dul ba la daṅ por(9) dad pa daṅ lta ba sbyoṅ bar byed pa'i bar yaṅ(10) thob par gyur la / de'i goṅ du(11) skye ba gcig gam gñis sam rab tu maṅ po dag kyaṅ mṅon par sgrub par byed mod kyi / gaṅ la gnas na / yoṅs su mya ṅan las 'da' ba daṅ yaṅ dag pa ñid du ṅes pa la 'jug par 'gyur ba'i tha ma'i lus phyi ma ma thob pa gaṅ yin pa ste / de ni źugs pa yaṅ yin yoṅs su smin par byed pa ñid kyaṅ yin la yoṅs su smin pa ma yin pa źes bya'o //

de la źugs pa yaṅ yin yoṅs su smin pa yaṅ yin la yoṅs su smin par byed pa ñid ma yin pa(12) gaṅ źe na(13) / 'di lta ste / de ltar źugs pa'i gaṅ zag de ñid kyis gaṅ la gnas na / yoṅs su mya ṅan las 'da' ba daṅ yaṅ dag pa ñid du ṅes pa la(1) 'jug par 'gyur ba'i tha ma'i lus kyi phyi ma thob ciṅ rñed par gyur pa gaṅ yin pa ste / de ni źugs pa yaṅ yin / yoṅs su smin pa yaṅ yin la / yoṅs su smin par byed pa ñid ma yin pa źes bya'o //

tatra katamo nāvatīrṇo na paripacyamāno na paripakvaḥ(2). ['di lta ste / yoṅs su mya ṅan las 'da' ba'i chos can gyi gaṅ zag rigs kho na la gnas la ] ^⧪(3)nāvatīrṇaḥ(4), ayam ucyate naivāvatīrṇaḥ pudgalo na paripacyamāno na paripakvaḥ / api tu bhavya eva so 'vatārāya paripākāya / (5)asti punaḥ pudgalo yo 'bhavya evāvatārāya paripākāya vā,(6) tad yathā gotravirahito 'parinirvāṇadharmako(7) yaḥ pudgalaḥ, ayam atyantād evābhavyo 'vatārāya paripākāya ^⧪vā, kiṃ punaḥ(8) parinirvāṇāya bhavyo bhaviṣyati //

tatra sarveṣām eva pudgalānāṃ ṣaḍbhiḥ sthānaiḥ saṁgraho bhavati^⧪(9) / katamaiḥ(10) ṣaḍbhiḥ / bhavyo mṛdukuśalamūlasamanvāgato madhyakuśalamūlasamanvāgato 'dhimātrakuśalamūlasamanvāgato niṣṭhāprāyogiko niṣṭhāgataś ca //

tatra katamo bhavya eva pudgalaḥ / yo (11...gotrastho na cā^⧪dyāpi...11) tatprathamatas tathāgatapravedite(12) dharmavinaye śraddhāṁ pratilabhate yāvad(1) dṛṣṭim ṛjūkaroti / ayam ucyate bhavya eva pudgalaḥ(2) //

tatra katamo mṛdukuśalamūlasamanvāgataḥ / yo gotrasthas tena(3) tathāgatapravedite(4) dharmavinaye tatprathamataḥ śraddhā pratilabdhā bhavati yāvad dṛṣtir(5) ṛjūkṛtā / ayam ucyate mṛdukuśalamūlasamanvāgataḥ pudgalaḥ(6) //

tatra katamo(7) madhyakuśalamū^⧪lasamanvāgataḥ / yo(8) gotrasthaḥ pudgalas tatprathamatas tathāgatapravedite(4) dharmavinaye śraddhāṁ pratilabhya yāvad dṛṣṭim ṛjuṁ kṛtvā, (9...tataḥ pareṇaikaṁ vā...9) dve vā sambahulāni vā janmāny abhinirvartayati viśeṣāya(10) paraiti / no caramam ātmabhāvaṃ pratilabhate, yatra sthitaḥ parinirvāti (11...samyaktvaṁ ca nyāmam avakrāmati...11) / (12...ayam ucyate madhyakuśalamūlasamanvāgataḥ pudgalaḥ //...12)

(13...tatra katamo 'dhimātrakuśalamūlasamanvāgataḥ pudgalaḥ / yaḥ pudgalo viśeṣāya paraiti sa caramam ātmabhāvaṁ pratilabhate / yatra sthitaḥ parinirvāti samyaktvaṁ ca nyāmam avakrāmati...13) / ayam ucyate 'dhimātrakuśalamū^⧪lasamanvāgataḥ pudgalaḥ //

tatra katamo niṣṭhāprāyogikaḥ pudgalaḥ / yaḥ pudgalaś(1) caramam ātmabhāvaṁ pratilabhyāsravakṣayāya samyagavavādānuśāsanīṁ saddharmaśravaṇaṁ vā pratilabhya samyag eva prayujyate, na cādyāpi(2) sarveṇa sarvaṁ sarvathā pratipadyata āsravakṣayam anuprāpnoti, na niṣṭhāṁ gacchati / ayam ucyate niṣṭhāprā^⧪yogikaḥ pudgalaḥ(3) //

tatra niṣṭhāgataḥ pudgalaḥ katamaḥ / yaḥ(4) samyagavoditaḥ(5) samyaganuśiṣṭo yadutāsravakṣayāya, tathā tathā pratipadyate / yat sarveṇa sarvaṁ sarvathāsravakṣayam anuprāpnoti, kṛtakṛtyo bhavati paramaśītībhāvaprāptaḥ / ayam ucyate niṣṭhāgataḥ pudgalaḥ //

^⧪tatra bhavyajātīyaḥ pudgalo gotraṁ niśritya gotraṁ pratiṣṭhāya mṛdūni kuśalamūlāni(6) pratilabhate, avatīrṇaś ca bhavati / so(7) 'vatīrṇo mṛdūni kuśalamūlāni niśritya pratiṣṭhāya madhyāni kuśalamūlāni pratilabhate, taiś cātmānam paripācayati / sa tathā paripacyamāno madhyāni kuśalamūlāni ^⧪niśritya pratiṣṭhāyādhimātrāṇi kuśalamūlāni pratilabhate, paripakvaś ca bhavati / so 'dhimātrakuśalamūlahetusamudāgatenātmabhāvapratilambhena yadā sambhārañ ca samudānayati, cittaikāgratāñ ca spṛśati, samyaktvañ ca nyāmam avakrāmati, srotaāpattiphalaṁ vā sakṛdāgāmiphalaṁ vānāgāmiphalaṁ vā sākṣātkaroti / no tv agraphalam arhattvaṁ sākṣā^⧪tkaroti / tadā niṣṭhāprāyogika(8) ity ucyate / yadā tu sarvakleśaprahāṇam arhattvaṁ sākṣātkaroti, tadā niṣṭhāgato bhavati /

(9)saiṣādimadhyaparyavasānā sarvaśrāvakacaryā ṣaḍbhiḥ pudgalavyavasthānaiḥ saṁdarśitā bhavati / tatra gotreṇādiḥ(10) (11)śrāvakacaryāyāḥ saṁdarśitaḥ / niṣṭhayā(1) ^⧪paryavasānam / tadanyena madhyaṁ saṁdarśitam //

tatrāvatīrṇānāṁ pudgalānāṁ kiṁ parimāṇaniyatas tulyaś ca sarveṣāṁ kālo bhavati parinirvāṇāya, āhosvid aparimāṇaniyato 'tulyaniścayaḥ sarveṣāṁ kālo bhavati ^⧪parinirvāṇāya(2) /

āha(3) / naiṣāṁ parimāṇaniyataḥ kālo nāpi ca(4) tulyaḥ sarveṣāṁ parinirvāṇāya / api tu yathāyogam eṣāṁ yathāpratyayalābhaṁ parinirvāṇaṁ veditavyam / keṣāṁcic cireṇa, keṣāṁcin nāticireṇa(5), keṣāṁcit punaḥ kṣipram eva parinirvāṇaṁ bhavati / api tu yo gotrasthaḥ pudgalaḥ sarvaḥ(6) kṣipraṁ parinirvāti, so 'vaśyaṁ trīṇi janmāny abhi^⧪nirvartayati / ekasminn avatarati, ekasmin paripacyate(7), ekasmin janmani paripakvo bhavati, tatraiva ca parinirvāti / no cet parinirvāti so 'vaśyaṁ śaikṣaḥ(8) kālaṁ karoti / parañ ca saptabhavān abhinirvartayati / idam ucyate 'vatāravyavasthānam //

avatīrṇasya pudgalasya katamāni liṅgāni / iha gotrasthaḥ pudgalo 'vatīrṇamātra eva yadā janmāntara^⧪parivartenāpi smṛtisaṁpramoṣaṁ pratilabhate / svaśāstari(9) dharmavinaye vā sati, saṁvidyamāne 'pi durākhyāte dharmavinaye svākhyāte 'py anekaparyāyeṇa durākhyātasya dharmavinayasya varṇaṁ stutim ānuśaṁsaṁ śrutvā nāvatarati, na pravrajati / pravrajito 'py avatīrṇo laghu laghv eva pratyudāvartate(10) / prakṛtyaiva cāsya tatrārocakaḥ saṁti^⧪ṣṭhate / madhuni jātasyeva ca prāṇakasya śukte(11) prakṣiptasya, kāmopabhogino vā kardame syandanikāyām(12)(13) prakṣiptasya, yathāpi tat pūrvakeṇaiva hetubalādhānena // svākhyātasya vā punar dharmavinayasya naiva varṇastutim ānuśaṁsaṁ śṛṇoti vā(14) / alpamātram avaramātraṁ vā śrutvā, aśrutvā vā, laghu laghv evāvatarati pravraja^⧪ti vā / tathā pravrajitaś cāvatīrṇo na pratyudāvartate / prakṛtyaiva cāsya tatra ruciḥ saṁtiṣṭhate / madhuprāṇakasyeva(1) madhuni, kāmopabhogino vā praṇītāyāṁ kāmacaryāyām / yathāpi tat pūrvakeṇaiva(2) hetubalādhānena / idaṁ prathamam avatīrṇasya pudgalasya liṅgam //

punar aparam avatīrṇaḥ pudgalo na ca(3) tāvad visaṁyukto bhavaty apā^⧪yākṣaṇagamanīyaiḥ(4) kleśaiḥ, na ca punar akṣaṇeṣūpapadyate / avatīrṇaṁ ca pudgalaṁ sandhāyoktaṁ bhagavatā /

sa punar(5) yadādhimātreṣu kuśalamūleṣu praviṣṭo(6) bhavaty anupūrveṇa paripākagamanīyeṣu tadā(7) nākṣaṇeṣūpapadyate, ^⧪na tv anyeṣu / idaṁ dvitīyam avatīrṇasya pudgalasya liṅgam //

punar aparam avatīrṇapudgalo buddhasya vā dharmasya vā saṁghasya vā gunāñ chrutvā, anusmṛtyā vā labhate cetasaḥ prasādam udāraṁ kuśalaṁ naiṣkramyopasaṁhitaṁ, bhūyo bhūyas tenālambanena prasādadravacittatayā (8...aśruprapātān romāṁcā^⧪ṁś...8) ca pratilabhate / idaṁ tṛtīyam avatīrṇasya pudgalasya liṅgam //

punar aparam avatīrṇaḥ pudgalaḥ prakṛtyaiva tīvreṇa hrīvyapatrāpyeṇa samanvāgato bhavati, yaduta sarvasāvadyasthānasamudācāreṣu / idaṁ caturtham avatīrṇasya pudga^⧪lasya liṅgam //

punar aparam avatīrṇaḥ pudgalaḥ chandiko bhavati / tīvracchanda uddeśe svādhyāye paripṛcchāyāṁ yoge manasikāre, kiṁkuśalagaveṣī ca(1) bhavati / idaṁ pañcamam avatīrṇasya pudgalasya liṅgam //

punar aparam avatīrṇaḥ pudgalaḥ sarvakarmānteṣv anavadyeṣu sarvasamādāneṣu kuśalapakṣaprayogeṣu dṛḍhārambhaś ca bhavati ^⧪sthirārambhaś ca niścitārambhaś ca, yaduta samāgamāya / idaṁ ṣaṣṭham avatīrṇasya pudgalasya liṅgam //

punar aparam avatīrṇaḥ pudgalo mandarajaskajātīyo(2) bhavati, mandamandaṁ kleśaparyavasthānam utpādayati na ca punaḥ prabandhaṁ sthāpayati, aśaṭhaś ca bhavaty amāyāvī nihatamadamānāhaṁkāro(3) guṇābhiniviṣṭo doṣadveṣṭā / i^⧪daṁ saptamam avatīrṇasya pudgalasya liṅgam //

punar aparam avatīrṇaḥ pudgalo 'saṁlīnacitto bhavaty udāreṣv adhigamyeṣu sthāneṣu nātmānaṁ paribhavati(4), nāpratibalatāyām avasthāpayati(5), adhimuktibahulo bhavati / idam aṣṭamam avatīrṇasya pudgalasya liṅgam //

imāny evaṁbhāgīyāni prabhūtāny avatīrṇānāṁ pudgalā^⧪nāṁ liṅgāni veditavyāni yeṣām etat pradeśamātram ākhyātam //

punar etāni liṅgāni mṛdukuśalamūlasthasyāvatīrṇasya mṛdūni bhavanti, sacchidrāṇy anirantarāṇy apariśuddhāni / madhyakuśalamūlasthitasya madhyāni / adhimātrakuśalamūlasthitasyādhimātrāṇi,(6) niśchidrāṇi(7) nirantarāṇi pariśuddhāni /

imāny ucyante "avatīrṇasya pu^⧪dgalasya liṅgāni" yair liṅgaiḥ samanvāgato 'vatīrṇo 'vatīrṇa(8) iti saṁkhyāṁ gacchati / tāni(9) punar etāni gotrasthānām avatīrṇānāṁ ca pudgalānām (10...ānumānikāni liṅgāni...10) veditavyāni / buddhā eva tu bhagavantaḥ paramapāramiprāptāś(1) ca śrāvakās tāyinas tatra pratyakṣadarśinaḥ, suviśuddhena jñānadarśanena pratyanubhavanti(2), yadu^⧪ta gotraṁ cāvatāraṁ(3) ca //

avatīrṇāḥ pudgalāḥ katame / asty avatīrṇaḥ pudgalo 'vatīrṇa eva na paripacyamāno na paripakvo na niṣkrāntaḥ, (4...asti paripacyamāno na paripakvo na niṣkrāntaḥ,...4) asti paripakvo na niṣkrāntaḥ, (5...asti niṣkrānto na paripakvaḥ /...5) eṣāṁ ca pūrvavad vibhāgo veditavyaḥ // ye 'pi tadanye mṛdvindriyā^⧪dayaḥ pudgalāḥ gotrabhūmau nirdiṣṭā / teṣām ihāpi yathāyogaṁ vibhāgo veditavyaḥ //

tatra yaś cāyam avatārasya svabhāvo yac ca vyavasthānaṁ yāni cemāny avatīrṇānāṁ liṅgāni ye ceme 'vatīrṇāḥ pudgalās tat sarvam abhisaṁkṣipya◡"avatārabhūmir" ity ucyate //

uddānam /(6)

śrāvakabhūmāv avatārabhūmiḥ samāptā //

naiṣkramyabhūmiḥ katamā /

(1)āha / yac ca laukikena mārgeṇa vairāgyagamanam, yac ca lokottareṇa mārgeṇa vairāgyagamanam, yaś ca tayoḥ(2) sambhāraḥ, tad ekadhyam(3) abhisaṁkṣipya naiṣkramyabhūmir ity ucya^⧪te //

(4)laukikena mārgeṇa vairāgyagamanaṁ katamat / yathāpīhaikatyaḥ kāmadhātāv audārikadarśī bhavati / prathama eva sa samāpattyupapattike dhyāne vivekaje prītisukhe śāntadarśī bhavati / sa tathādarśī tadbahulavihārī (5...san kāmavairāgyam...5) anuprāpnoti, pratharnaṁ ca dhyānaṁ samāpadyate / evaṁ prathama (6)dhyānād ūrdhvaṁ sarvāsv adha^⧪rimāsu bhūmiṣv audārikadarśī bhavati, sarvāsu coparimāsu(7) bhūmiṣu śāntadarśī, sa tathādarśī tadbahulavihārī samāno yāvad ākiñcanyāyatanād vairāgyam anuprāpnoti naivasaṁjñānāsaṁjñāyatanaṁ ca samāpadyate / (8...idam ucyate...8) laukikena mārgeṇa vairāgyagamanam, nāsty ata uttari nāto bhūyaḥ //

(9)lokottareṇa mārgeṇa vairāgya^⧪gamanaṁ katamat / yathāpīhaikatyaḥ satpuruṣāṇāṁ darśī, āryadharmeṣu kovidaḥ, ['phag pa'i chos rnams la bzo ba la la](10), duḥkhaṁ vā duḥkhato yathābhūtaṁ prajānāti, samudayaṁ vā samudayataḥ, nirodhaṁ vā nirodhataḥ, mārgaṁ vā mārgataḥ, śaikṣeṇa jñānadarśanena samanvāgataḥ / tataś cottari mārgaṁ bhāvayaṁs traidhātukebhyo darśanabhāvanāprahātavyebhyo ^⧪dharmebhya ātmānaṁ visaṁyojayati, vimocayaty evaṁ cāsau traidhātukasamatikrānto(11) bhavati / idam ucyate lokottareṇa mārgeṇa vairāgyagamanam //

tatra saṁbhāraḥ katamaḥ / (1)tadyathā, (2...ātmasaṁpat, parasaṁpat...2), kuśalo dharmacchandaḥ, śīlasaṁvaraḥ, indriyasaṁvaraḥ(3), bhojane mātrajñatā, pūrvarātrāpararātraṁ jāgarikānuyukta^⧪tā, saṁprajānadvihāritā(4), kalyāṇamitratā, saddharmaśravaṇacintanā(5), an^⧪antarāyaḥ(6), tyāgaḥ(7), śramaṇālaṁkāraś ca, itīme dharmā laukikalokottaravairāgyagamanāya sambhāra(8) ity ucyate //

tatra yā cātmasaṁpat parasaṁpat kuśa^⧪laś ca dharmacchanda eṣāṁ pūrvavad vibhāgo veditavyaḥ / yad uktaṁ nihīne bījasamudāgamapratyaye //

tatra śīlasaṁvaraḥ katamaḥ / (9)yathāpībaikatyaḥ śīlavān viharati, yāvat samādāya śikṣate śikṣāpadeṣu(10) //

kathaṁ śīlavān viharati / yathāsamātteṣu śi^⧪kṣāpadeṣv avipannakāyakarmāntaś ca bhavaty avipannavākkarmāntaś(11) ca, akhaṇḍacārī, acchidracārī / evaṁ śīlavān bhavati //

kathaṁ prātimokṣasaṁvarasaṁvṛto bhavati / saptanaikāyikaṁ(12) śīlaṁ prātimokṣasaṁvara ity ucyate / ta ete nikāyabhedena bahavaḥ saṁvarā bhavanti / asmiṁs tv arthe bhikṣusaṁvaram adhiṣṭhāyāha ^⧪prātimokṣasaṁvarasaṁvṛtaḥ//

katham ācārasaṁpanno bhavati / yathāpi tad īryāpathaṁ vetikaraṇīyaṁ(1) vā kuśalapakṣaprayogaṁ vādhiṣṭhāya lokānuvartinā lokānutkrāntena vinayānuvartinā vinayānutkrāntena cācāreṇa samanvāgato bhavati //

tatreryāpathādhiṣṭhāna ācāraḥ kathaṁ na lokotkrānto(2) na vina^⧪yotkrāntaḥ / yathāpi tad yatra caṁkramitavyaṁ yathā caṁkramitavyaṁ tatra tathā(3) caṁkramyate(4), yena na lokagarhito bhavati na satāṁ samyaggatānāṁ satpuruṣāṇāṁ sahadhārmikāṇāṁ vinayadharāṇāṁ vinayaśikṣitānām (5...avadyo bhavati...5) garhyasthānīyaḥ / yathā caṅkrama evaṁ sthānaṁ niṣadyā śayyā veditavyā(6) //

tatretikaraṇī^⧪yādhiṣṭhāna(7) ācāraḥ kathaṁ na lokotkrānto bhavati na vinayotkrāntaḥ / itikaraṇīyam ucyate cīvarācchādanam uccāraprasrāvam(8) udakadantakāṣṭhaṁ grāmapraveśaḥ piṇḍapātanirhāraparibhogaḥ pātranirmādanaṁ(9) sthāpanaṁ ca pādaprakṣālanaṁ(10) śayanāsanaprajñaptiḥ(11) / tasyaiva cābhisaṁkṣepaḥ pātraka^⧪rmacīvarakarmeti / yad vā punar evaṁbhāgīyaṁ kiṁcit tad itikaraṇīyam ity ucyate / tac ca yathāyogaṁ yatra kalpayitavyaṁ, yathā ca kalpayitavyaṁ tatra tathā kalpayati / yena laukikānām ananuyojyo(12) bhavaty avigarhi^⧪taḥ / vinayadharāṇāṁ vinayaśikṣitānām(13) anapavādyo bhavaty avigarhitaḥ, samyaggatānāṁ sahadhārmikāṇām(14) / evam itikaraṇīyādhiṣṭhāna ācāro lokānutkrānto bhavati vinayānutkrānta^⧪ś ca(15) //

tatra kuśalapakṣaprayogādhiṣṭhāna ācāraḥ kathaṁ lokānutkrāntaś ca bhavati vinayānutkrāntaś ca / kuśalapakṣa ucyate tadyathā svādhyāyo(1) gurūṇāṁ sāmīcīkarmopasthānaṁ(2) ca, tathā glānopasthānam(3), anyo 'nyam anukampācittam upasthāpya (4...cchandadānam, uddeśaḥ / prayogaḥ...4) paripṛcchā dharmaśravaṇadakṣasyānalasasya, vi^⧪jñānāṁ sabrahmacāriṇāṁ kāyena vaiyāpṛtyakriyā(5), pareṣāṁ ca kuśalapakṣasamādāpanā dharmadeśanā / pratisaṁlayanapraveśaparyaṅkanibandhaniṣadyā, iti ya evaṁbhāgīyā apy anye dharmā ayam ucyate kuśalapakṣaprayogaḥ / sa evaṁ kuśalapakṣaprayogo(6) yathāyogaṁ yathā parikīrtitam, yatra kalpa^⧪yitavyaṁ tatra tathā kalpayati / yena nānuyojyo bhavati garhito laukikānāṁ vinayadharāṇāṁ vinayaśikṣitānāṁ satāṁ(7) samyaggatānāṁ satpuruṣāṇāṁ sahadhārmikāṇām / ayam ucyate kuśalapakṣaprayogādhiṣṭhāna ācāro(8) lokānutkrānto vinayānutkrāntaś ca(9) / ya ebhir ākāraiḥ saṁpanna ācāra iya^⧪m ucyata ācārasaṁpat / evaṁ cācārasaṁpanno bhavati //

kathaṁ ca gocarasaṁpanno bhavati / pañca bhikṣor agocarāḥ / katame pañca / tadyathā ghoṣo(10) veśyaṁ(11) pānāgāro rājakulaṁ caṇḍālakaṭhinam eva pañcamam iti / ya etāṁs tathāgatapratikṣiptān agocarān varjayitvānyatra gocare caraty anavadye ta^⧪tra kālenaivaṁ gocarasaṁpanno bhavati //

katham aṇumātreṣv avadyeṣu bhayadarśī bhavati / aṇumātram avadyam ucyate kṣudrāṇukṣudrāṇi(12) śikṣāpadāni, yeṣv adhyāpattir vyutthānaṁ ca prajñāyate, teṣāṁ yādhyāpattir idam avadyam aṇumātram / punas tathā hi tasyā adhyāpatter alpakṛcchreṇa(13) vyuttiṣṭhate, ^⧪yena tad aṇumātram(14) ity ucyate / tatra kathaṁ bhayadarśī bhavati / "(1...mā haivāham...1) eṣām adhyāpattihetor abhavyo vā syām aprāptasya prāptaye, anadhigatasyādhigamāya(2), asākṣātkṛtasya sākṣātkriyāyai, apāyago vā syām apāyagāmī, ātmā vā me apavadet, śāstā vā devatā vā vijñā vā sabrahmacāriṇo dharmatayā(3) ^⧪vigarheyuḥ(4) digvidikṣu ca me pāpako varṇakīrtiśabdaśloko 'bhyudgacchet" / sa ebhyo dṛṣṭadharmasāṁparāyikebhyas taddhetukebhyo 'niṣṭebhyo(5) dharmebhyo bhayadarśī bhavati / yena tāni kṣudrāṇukṣudrāṇi śikṣāpadāni jīvitahetor api na saṁci^⧪ntyādhyāpadyate(6) / kadācit karhicit(7) smṛtisaṁpramoṣād adhyāpanno laghu laghv eva yathādharmaṁ pratikaroti vyuttiṣṭhate / evam aṇumātreṣv avadyeṣu bhayadarśī bhavati //

kathaṁ samādāya śi^⧪kṣate śikṣāpadeṣu / āha / pūrvam anena prātimokṣasaṁvarasamādāne(8) jñapticaturthena karmaṇopasaṁpadyamānena katipayānāṁ śikṣāpadānāṁ śarīraṁ(9) śrutaṁ, sātirekaṁ ca tadanyaṁ ardhatṛtīyaṁ(10) śikṣāpadaśataṁ prātimokṣasūtroddiṣṭaṁ pratijñayai(11) vopagataṁ "sarvatra śikṣiṣyāmī''ti(12), ācāryopādhyāyānām antikāc chrutvā, ālaptakasaṁ^⧪laptakasaṁstutakasapriyakānām(13) / ardhārdhamāsaṁ(14) ca prātimokṣasūtroddeśataḥ(15), tataś ca tena sarvaśikṣāpadasamādānāt(16) prātimokṣasaṁvaraḥ pratilabdhaḥ / tata uttarakālaṁ yeṣu śikṣāpadeṣu kuśalo bhavati tāni tāvan nādhyāpadyate / adhyāpannaś ca yathādharmaṁ pratikaroti / yeṣu punaḥ śikṣāpadeṣv akuśalo(1) bhavati, a^⧪vyutpannabuddhiḥ tāni pūrvaṁ pratijñāsamādānena samādattāny etarhi vyutpattikauśalyatayā samādadāti / tebhyaḥ pūrvaṁ yathāparikīrtitebhyaḥ sthānebhya ācāryasya vopādhyāyasya vā pūrvavat, vyutpattikauśalyatayā ca punaḥ samādāya, yathānuśiṣṭo 'nyūnam anadhikaṁ(2) śikṣate (3...teṣu gurugurusthānīyavyapadiṣṭeṣu...3) śikṣā^⧪padeṣu, aviparītagrāhī ca bhavaty arthasya vyañjanasya ca / evaṁ samādāya śikṣate śikṣāpadeṣv ayam / tāvad vibhaṁgaḥ śīlasaṁvarasya vistarakṛtaḥ //

tatra katamaḥ samāsārthaḥ / tatrāyaṁ(4) samāsārthas trilakṣaṇa eva śīlaskandhaḥ paridīpito bhagavatā, tadyathāvipraṇāśalakṣaṇaḥ, svabhāvalakṣaṇaḥ, svabhāvagu^⧪ṇalakṣaṇaś ca //

yathā katham iti yat tāvad āha śīlavān viharatīty anena tāvad avipraṇāśalakṣaṇaṁ śīlasaṁvarasyākhyātam //

yat punar āha prātimokṣasaṁvarasaṁvṛta ity anena svabhāvalakṣaṇam ākhyātam //

yat punar āha / ācāragocarasaṁpanna iti(5), anena param upanidhāya tathā samādattasya prātimokṣasaṁva^⧪rasya guṇalakṣaṇam ākhyātam //

tathāpi(6) pare tām ācāragocarasaṁpadam upalabhyāprasannāś ca prasīdanti, prasannānāṁ ca bhavati bhūyobhāvaḥ, prasannāś ca prasannādhikāraṁ kurvanti / na ca manāṁsi pradūṣayanti, nāvarṇaṁ niścārayanti / anyathā śīlasaṁpannasyācāragocarasaṁpannasyāyaṁ(7) (8)parādhipateyo guṇa ānuśaṁsā na(9) ^⧪bhavet, etadviparyayeṇa vāsya(1) doṣa eva bhavet //

yat punar āha / aṇumātreṣv avadyeṣu bhayadarśī samādāya śikṣate śīkṣāpadeṣv iti, anenādhyātmādhipateyaguṇānuśaṁsalakṣaṇam ākhyātam / tat kasya hetoḥ / yad apy evam(2) ācāragocarasaṁpannaḥ parādhipateyaṁ guṇānuśaṁsaṁ pratilabheta, api tu(3) śīlaṁ vi^⧪pādayitvā(4) taddhetos(5) tatpratyayam apāyeṣūpapadyate / abhavyatāṁ vāprāptasya prāptaye pūrvavat //

yat punar aṇumātreṣv avadyeṣu bhayadarśī bhavati / prāg (6...evādhimātreṣu samādāya...6) ca śikṣate śikṣāpadeṣu tasmāt taddhetos tatpratyayaṁ kāyasya bhedāt sugatāv upapadyate / bhavyo vā bhavaty aprāptasya(7) prāptaye pūrvavad(8) / anena kāraṇenā^⧪dhyātmādhipateyo 'yaṁ śīlasaṁvarasya guṇānuśaṁsa ity ucyate //

aparaḥ punaḥ paryāyaḥ / samāsato bhagavatā samādattaśīlatā paridīpitā, nairyāṇikaśīlatā ca, śīlabhāvanā ca /

tatra yat tāvad āha / "śīlavān viharatī''ty anena samādattaśīlatākhyātā //

yat punar āha / "prātimokṣasaṁvarasaṁvṛta" ity anena nai^⧪ryāṇikaśīlatākhyātā / tathā hi prātimokṣasaṁvarasaṅgṛhītaṁ śīlam adhiśīlaṁ śikṣety ucyate / adhiśīlaṁ ca śikṣāṁ niśritya, adhicittaṁ ca, adhiprajñaṁ ca sikṣāṁ bhāvayaty, evam asau sarvaduḥkhakṣayāya niryāto bhavati / yadutādhiśīlaṁ pratiṣṭhāya pūrvaṁgamaṁ kṛtvā tasmāt prātimokṣasaṁvaro nairyāṇi^⧪kaṁ śīlam ity ucyate //

yat punar āha / "ācāragocarasaṁpanno 'ṇumātreṣv avadyeṣu bhayadarśī samādāya śikṣate śikṣāpadeṣv" ity(9) anena śīlabhāvanākhyātā / ebhir ākārais tat prātimokṣasaṁvaraśīlaṁ bhāvayitavyam / evaṁ ca bhāvitaṁ subhāvitaṁ bhavatīti /

sa eṣa ekaḥ śīlasaṁvaraḥ ṣaḍākāradeśanāpratyu^⧪pasthāno veditavyaḥ //

sa khalv eṣa(1) śīlasaṁvaro daśabhiḥ kāraṇair(2) vipanno veditavyaḥ / viparyayād daśabhiś caiva kāraṅaiḥ(3) saṁpannaḥ //

*katamair daśabhiḥ kāraṇair(4) vipanno bhavati / ādita eva durgṛhīto bhavati, atilīno bhavati, atisṛto(5) bhavati, pramādakausīdyaparigṛhīto bhavati, mithyāpraṇihito bhavati, ācāravipattyā pa^⧪rigṛhīto bhavati, ājīvavipattyā parigṛhīto bhavati, antadvayapatito bhavati, anairyāṇiko bhavati, samādānaparibhraṣṭaś ca bhavati //*

tatra katham ādito durgṛhītaṁ śīlaṁ bhavati / yathāpīhaikatyo rājābhinirṇīto vā pravrajitaś, caurābhinirṇīto vā, ṛṇārto vā, bhayārto (6...vā, ajīvikā...6)bhayabhīto vā, na śrāmaṇyāya, ^⧪na brāhmaṇyāya, nātmaśamāya, nātmadamāya, nātmaparinirvāṇāya / evam ādi(7)^⧪to durgṛhīto(8) bhavati //

katham atilīno(9) bhavati / yathāpīhaikatyo 'lajjī bhavati mandakaukṛtyaḥ, śaithilikaḥ śithilakārī śikṣāpadeṣu / evam atilīno bha^⧪vati(10) //

katham atisṛto(11) bhavati / yathāpīhaikatyo durgṛhītagrāhī bhavaty asthānakaukṛtyaḥ / saukṛtyakaraṇīyeṣu sthāneṣu kaukṛtyāyamānaḥ / asthāne pareṣām antike paribhavacittaṁ (12...vāghātaṁ votpādayati...12) pravedayati / evam atisṛtaṁ ^⧪bhavati //

kathaṁ pramādakausīdyaparigṛhītaṁ bhavati / yathāpīhaikatyo yām(1) atītam adhvānam upādāyāpattim āpannaḥ, sā cānena smṛtisaṁpramoṣād ekatyā na yathādharmaṁ pratikṛtā bhavati / yathātītam adhvānam upādāya, evam anāgataṁ vartamānam adhvānam upādāya yām āpattim āpanno bhavati, sā cānena smṛtisaṁpramoṣād ekatyā na yathādharmaṁ ^⧪pratikṛtā bhavati / na ca pūrvam evāpatter āyatyām anadhyāpattaye tīvram autsukyam āpadyate, yan nv "ahaṁ(2) tathā tathā careyaṁ vihareyam(3), yathā yathā caran viharaṁś cāpattiṁ nādhyāpadyeya" / tathā ca tathā carati viharati yathāpattim adhyāpadyate / so 'nena pūrvāntasahagatenāparāntasahagatena madhyāntasahagatena pūrvakālakaraṇīyena sahānuca^⧪reṇa ca(4) pramādena samanvāgataḥ nidrāsukhaṁ śayanasukhaṁ pārśvasukhaṁ ca svīkaroti / adakṣaś ca bhavaty alasaḥ, anutthānasaṁpannaḥ, na kartā bhavati vijñānāṁ sabrahmacāriṇāṁ kāyena vaiyāpṛtyam(5) / evaṁ pramādakausīdyaparigṛhītaṁ bhavati //

kathaṁ mithyāpraṇihitaṁ bhavati / yathāpīhaikatyaḥ praṇidhāya brahma caryaṁ carati / "ane^⧪nāhaṁ śīlena vā vratena vā tapasā vā brahmacaryavāsena vā devo vā syāṁ devānyatamo vā" / lābhasatkārakāmo bhavati, parataḥ lābhasatkāraṁ prārthayate, lābhasatkārasya spṛhayati / evaṁ mithyāpraṇihitaṁ bhavati //

katham ācāravipattyā parigṛhītaṁ bhavati / yathāpīhaikatya īryāpathaṁ vādhiṣṭhāyetikaraṇīyaṁ vā kuśalapa^⧪kṣaprayogaṁ vā lokotkrāntaś ca bhavati vinayotkrāntaś ca pūrvavad / evam ācāravipattyā parigṛhītaṁ bhavati //

katham ājīvavipattyā parigṛhītaṁ bhavati / yathāpīhaikatyo maheccho bhavaty asaṁtuṣṭo duṣpoṣo(6) durbharajātīyaḥ(7) / sa cādharmeṇa cīvaraṁ paryeṣate na dharmeṇa, adharmeṇa piṇḍapātaṁ śayanāsanaṁ glānapratyayabhai^⧪ṣajyapariṣkāram paryeṣate na dharmeṇa / sa ca cīvarapiṇḍapātaśayanāsanaglānapratyayabhaiṣajyapariṣkārahetor ātmano guṇasaṁbhāvanānimittam aprākṛtaṁ viṭhapitam(1) īryāpathaṁ kalpayati, anuddhatendriyatām acapalendriyatāṁ śāntendriyatāṁ ca pareṣām upadarśayati / yenāsya pare guṇasaṁbhāvanājñātā(2) dā^⧪tavyaṁ kartavyaṁ manyante, yaduta cīvarapiṇḍapātaśayanāsanaglānapratyayabhaiṣajyapariṣkārān / dhvāṅkṣaś ca bhavati mukharaḥ pragalbhaḥ kelāyitā nāmagotrodgṛhītā bahuśruto bhavati dharmadharaḥ / lā^⧪bhakāraṇād eva ca pareṣāṁ dharmaṁ saṃlapati buddhabhāṣitaṁ vā(3) śrāvakabhāṣitaṁ vā, ātmano vā guṇān bhūtān vā kiṁcid vā punaḥ samāropya svayam eva vaktā bhavati, lāpayati vā paraiḥ / anuttareṇa(4) vopadarśayitā, cīvarārthī vā, anyatamānyatamena vā śrāmaṇakena pariṣkāreṇārthī prabhūtena vāgratareṇa vā / avihanyamāno 'pi prākṛtasya cīvarasyopadarśayi^⧪tā bhavati, apy evaṃ śrāddhā(5) brāhmaṇagṛhapatayaḥ cīvareṇa vighātaṁ saṁlakṣayitvā(6) prabhūtaṁ praṇitaṁ cīvaraṁ dātavyaṁ kartavyaṁ maṁsyante / yathā cīvaram evam anyatamānyatamaṁ śrāmaṇakaṁ jīvitapariṣkāram / śrāddhānāṁ ca brāhmaṇagṛhapatīnām antikād yathākāmaṁ vālabhamānaḥ, asatsu vāsaṁvidyamāneṣu(7) bhogeṣv alabhamāna evaṁ ^⧪coparodhena yācate niṣpiṣya, niṣpiṣyāpi cainān(8) paruṣayaty api / hīnaṁ vā punar labdhvā tathā saṁvidyamāneṣu bhogeṣu taṁ lābhaṁ paṁsayaty(9) avasādayati / saṁmukhaṁ ca dātāraṁ dānapatim evaṁ cāha "haṁ bho(10), kulaputra, santy eke kulaputrāḥ kuladuhitaraś ca ye tavāntikān(11) nīcakulīnatarāś ca daridratarāś ca / te punar evaṁ caivaṁ ca praṇītadāyino mana-ā^⧪padāyinaś ca / kasmāt tvaṁ teṣām antikād (12...uccakulīnataraś cāḍhyataraś ca samāna(13) evam amanā-āpadāyī(14), cāpraṇītaparīttadāyī...12) ce''ti / ya ebhir ākāraiḥ kuhanāṁ vā niśritya(15) lapanāṁ vā naimittikatāṁ vā naiṣpeṣikatāṁ vā lābhena vā(1) lābhaṁ niścikīrṣatāṁ cīvarapiṇḍapātaśayanāsanaglānapratyayabhai^⧪ṣajyapariṣkārān parataḥ paryeṣate, so 'dharmeṇa / yaḥ punar adharmeṇa so 'sya bhavati mithyājīvaḥ / evaṁ tac chīlam ājīvavipattyā parigṛhītaṁ bhavati //

katham antadvayapatitaṁ(2) bhavati / yathāpīhaikatyaḥ kāmasukhallikānuyukto bhavaty adhyavasitaḥ(3), tān parataḥ(4) pratilabdhān dharmeṇa vādharmeṇa vā cīvarapiṇḍapātaśaya^⧪nāsanaglānapratyayabhaisajyapariṣkārān paribhuṅkte, ādīnavādarśī niḥsaraṇam aprajānan / ayam ucyata eko 'ntaḥ / punar aparam ihaikatya ātmaklamathānuyukto bhavaty anekaparyāyeṇātmānam ātāpayati saṁtāpayati ^⧪kaṣṭavratasamādāyī ca bhavati / tadyathā kaṇṭhakā pāśrayo(5) vā bhavati bhasmāpāśrayo(6) musalāpāśrayaḥ phalakāpāśrayo bhavati / utkuṭu (7)kasthito bhavaty (7)utkuṭukapra^⧪hāṇayogam anuyuktaḥ / agniparicārako bhavati, yāvat trir apy agniṁ paricarati / udakam adhyāroho(8) bhavati, yāvat trir apy udakam adhyārohati(9) / ekapādakaḥ sthitvā yataḥ sūryas tataḥ parivartate / iti yo vā punar apy evaṁbhāgīya ātmaklamathānuyogaḥ(10) / ayam ucyate dvitīyo 'ntaḥ / evam antadvayapatitaṁ bhavati //

katham anairyāṇikaṁ bhavati / yathāpīhai^⧪katyaḥ śīlaṁ vā vrataṁ vā dṛṣṭyā parāmṛśati / "anenaiva śīlena vā vratena vā śuddhir bhaviṣyati / muktir niryāṇaṁ bhaviṣyatī''ti / sarvaṁ ca śīlam ito bāhyānāṁ surakṣitam(11) api suviśuddham api tad upamayā viṣuddhyānairyāṇikam ity ucyate / evam anairyāṇikaṁ bhavati //

kathaṁ samādānaparibhraṣṭaṁ bhavati / yathāpīhaikatyaḥ sarveṇa sarvam alajjī ^⧪bhavati nirapekṣaḥ śrāmaṇye, sa ca bhavati duḥśīlaḥ pāpadharmā antaḥpūtir avasrutaḥ kaśambakajātaḥ(1) śaṁkhasvarasamācāraḥ, aśramaṇaḥ śramaṇapratijñaḥ(2), abrahmacārī brahmacāripratijñaḥ evaṁ samādānaparibhraṣṭaṁ bhavati //

ebhir daśabhiḥ kāraṇair vipannaṁ(3) śīlaṁ śīlavipattir ity uktā bhagavatā / api ca śīlavyasana^⧪m(4) apy uktaṁ bhagavatā / tac caibhyaḥ kāraṇebhyo dvābhyāṁ kāraṇābhyāṁ veditavyam, yā cānairyāṇikatā yaś ca samādānabhraṁśaḥ, tadanyaiś ca kāraṇaiḥ śīlavipattir eva veditavyā //

eṣām eva ca kṛṣṇapakṣavyavasthitānāṁ kāraṇānāṁ viparyayeṇa śuklapakṣyaiḥ(1) kāraṇaiḥ śīlasampattir veditavyā śīlaviśuddhiś ca //

kvacit punar bhagavatā ^⧪śīlaṃ mūlārthenoktam / yathoktam /

*iti gāthā //

kvacid alaṁkāraśabdenoktaṁ / yathoktaṁ / śīlālaṁkārasaṁpanno bhikṣur vā bhikṣuṇī vā / akuśalaṁ prajahāti kuśalaṁ bhāvayati /

kvacid anulepana (5)śabdenoktam / yatrāha / śīlānulepanasaṁpanno bhi^⧪kṣur vā bhikṣuṇī veti pūrvavat /

kvacid gandhaśabdenoktam / asti (6...tad Ānanda gandhajātaṁ...6) yasyānuvātam api gandho vāti, prativātam apy, anuvātam api prativātam api(7) gandho vāti /

kvacid sucaritaśabdenoktam / yatrāha / kāyasucaritasyeṣṭo(8) vipāko dṛṣṭe dharme 'bhisaṁparāye ca evaṁ vāksucaritasya /

kvacid saṁvaraśabdenoktam / yatrāha / dātā dānapatiḥ śīlavān ^⧪bhavati / saṁvarasthāyy āgamadṛṣṭiḥ(9) phaladarśī //

api coktam / śīlavān viharati, prātimokṣasaṁvarasaṁvṛta iti vistaraḥ //

(10)kena kāraṇena bhagavatā śīlaṁ mūlaśabdenoktaṁ^⧪ (11)pratiṣṭhārthādhārārtho mūlārthaḥ / tac caitac chīlaṁ sarveṣām eva laukikalokottarāṇāṁ guṇānām(12) anavadyānām agryānāṁ pravarānāṁ sukhāhārāṇām, pratiṣṭhāsthā- nīyaṁ cotpattaye pratilaṁbhāya(1) tasmān mūlaśabdenocyate / tadyathā pṛthivī pratiṣṭhā bhavaty ādhāras tṛṇagulmauṣa (2)dhivanaspatīnām utpattaye, evam eva śīlam vistareṇa pūrvavad vācyam(3) //

^⧪kena kāraṇena śīilam alaṁkāraśabdenākhyātam / āha / yāni tadanyāni bhūṣaṇāni tadyathā harṣā(4) vā, kaṭakā(5) vā, keyūrā vā, mudrikā vā, (6)jātarūparajatamālā vā, tāni yāvād ayaṁ dahro bhavati śiśuḥ(7) kṛṣṇakeśaḥ pratyagrayauvanasamanvāgataḥ tāvad asya vibhūṣaṇāni prāvṛtāni śobhāmātrāṁ janayanti / na tv evaṁ punar jīrṇasya, vṛ^⧪ddhasya(8), mahallasyāśītikasya vā, nāvatikasya vā, khaṇḍadantasya(9), palitaśiraso, nānyatra tair vibhūṣaṇaiḥ prāvṛtaiḥ sa viḍambita iva khyāti / ārogyavyasane(10) vā, bhogavyasane vā, jñātivyasane(11) vā pratyupasthite na śobhate / śīlaṁ punaḥ sarveṣāṁ(12) sarvakālaṁ ca śobhākaraṁ(13) bhavati / tasmād alaṁkāraśabdenocyate(14) //

kena kāraṇena ^⧪śīlam anulepanaśabdenoktam / (15...tat khalu...15) kuśalam anavadyaṁ śīlasamādānaṁ(16) sarvadauḥśīlyasamādānahetukaṁ kāyaparidāhaṁ cittaparidāham apanayati / (17)gharmābhitaptasyottamagrīṣmaparidāhe kāle pratyupasthite candanānulepanaṁ vā karpūrānulepanaṁ vā / anena kāraṇena śīlam anulepanaśabdenocyate //

kena kāra^⧪ṇena śīlaṁ gandhajātaśabdenocyate / śīlavataḥ khalu puruṣapudgalasya digvidikṣu kalyāṇaḥ kīrtiyaśaḥśabdaśloko niścarati / vividhānāṁ vā mūlagandhajātānāṁ sāragandhajātānāṁ(1) vā, puṣpagandhānāṁ vā(2) vāteritānāṁ digvidikṣu mana-āpo gandho niścarati / anena kāraṇena śīlaṁ gandhajātaśabdenocyate //^⧪

kena kāraṇena śīlaṁ sucaritaśabdenocyate / sukhagāminy eṣā caryā svargagāminī sugatigāminī / eṣā caryā tasmāt sucaritam ity ucyate //

kena kāraṇena śīlaṁ saṁvaraśabdenocyate / nivṛttisvabhāva eṣa dharmo nivṛttilakṣaṇo(3) viratisvabhāvaḥ / tasmāt saṁvara^⧪śabdenocyate(4) //

asya punaḥ(5) śīlasaṁvarasya trividhā pratyavekṣā(6) pariśuddhinimittaṁ / katamā trividhā / yaduta kāyakarmapratyavekṣā, vākkarmapratyavekṣā, manaskarmapratyavekṣā(7) // ^⧪

*katham(8) etāni karmāṇi pratyavekṣamāṇaḥ(9) śīlasaṁvaraṁ pariśodhayati / yat karma kāyena praṇihitaṁ bhavati kartuṁ tad evam(10)* pratyavekṣate / "kin nu vyābādhikaṁ me etat kāyakarmātmanaḥ(11) (12)^⧪pareṣām, akuśalaṁ duḥkhodayaṁ duḥkhavipākam(13) āhosvid, avyābādhikaṁ me etat kāyakarma ātmanaḥ pareṣāṁ kuśalaṁ sukhodayaṁ sukhavipākaṁ" / sacet sa evaṁ pratyavekṣamāṇo jānāti, "vyābādhikaṁ me(14) etat kāyakarmātmano vā parasya vākuśalaṁ (15...duḥkhodayaṁ, duḥkhavipākaṁ", sa pratisaṃha^⧪rati...15), tatkarma na karoti, nānuprayacchati / sacet punar jānāty avyābādhikaṁ me etat kāyakarma kuśalaṁ pūrvavat, sa karoti tat kāyena karma na pratisaṁharati, anuprayacchati / yad apy anenātītam adhvānam upādāya kāyena karma kṛtaṁ bhavati / tad apy abhīkṣṇaṁ pratyavekṣate / "kiṁ nu vyābādhikaṁ me(1) etat pūrvavat / sacet sa evaṁ pratyavekṣmāṇo jānāti vyābādhikaṁ ^⧪me etat" (2)kāyakarma(3) pūrvavat / ^⧪savijñānāṁ sabrahmacāriṇām antike pratideśayati, yathādharmaṁ pratikaroti / sacet punar evaṁ pratyavekṣamāṇo jānāty avyābādhikaṁ me etat kāyakarma pūrvavat / sa tenaiva(4) prītiprāmodyenāhorā(5) trānuśikṣī bahulam viharaty, evam asya tat kāyakarma supratyavekṣitaṁ ca bhavati, suviśodhitaṁ ca yadutātītānāgatapratyutpanneṣv adhvasu //

yathā kā^⧪yakarmaivaṁ vākkarma veditavyam //

atītān saṁskārān pratītyotpadyate manaḥ / anāgatān, pratyutpannān saṁskārān(6) pratītyotpadyate manaḥ / tanmano 'bhikṣṇaṁ(7) pratyavekṣate, "kiṁ nu vyābādhikaṁ me etan manaḥ" pūrvavat(8) / yāvan notpādayati(9), pratisaṁharati, nānuprayacchati tanmanaskarma / śuklapakṣeṇa(10) punar utpādayati(11), na pratisaṃharati, anuprayacchati ^⧪tanmanaskarma / evam anena tan manaskarma(12) pratyavekṣitaṁ bhavati, supariśodhitaṁ, yadutātītānāgatapratyutpanneṣv adhvasu /

tat kasya hetoḥ, atīte 'py adhvany anāgate 'pi pratyutpanne 'pi ye kecic chramaṇā vā, brāhmaṇā vā, kāyakarma, vākkarma, manaskarma pratyavekṣya(1) pariśodhya, pariśodhya, bahulaṁ vyāhārṣuḥ, sarve te evaṁ pratyavekṣya, pariśodhya ca /

*ya^⧪thoktaṁ bhagavatāyuṣmantaṁ Rāhulam ārabhya(2) /

tatra yad evaṁ vicinoti "tat kāyakarma, vākkarma, manaskarma kiṁ vyābādhikaṁ me " iti(4) vistareṇa pūrvavad, iyaṁ pratyave^⧪kṣaṇā(5), yat punar ekatyaṁ pratisaṁharati pratideśayaty ekatyam anuprayacchati / tenaiva prītiprāmodyenāhorātrānuśikṣī bahulaṁ viharatīyam ucyate pariśodhanā //

tatraivaṁ pariśuddhasya śīlasaṁvarasya daśānuśaṁsā veditavyāḥ /

katame daśa //

iha śīlavān(6) puruṣapudgalaḥ śīlaviśuddhim ātmanaḥ pratyavekṣamāṇo 'viprati^⧪sāraṁ pratilabhate(7) / avipratisāriṇaḥ prāmodyaṁ pramuditacittasya(8) prītir jāyate / prītamanasaḥ kāyaḥ praśrabhyate / (9)sa praśrabdhakāyaḥ sukhaṁ vedayate / sukhitasya cittaṁ samādhīyate samāhitacitto yathābhūtaṁ prajānāti / yathābhūtaṁ paśyati / yathābhūtaṁ jānan paśyan nirvidyate nirviṇṇo virajyate, virakto vimucyate, vimuktasya vimukto 'smī''ti jñāna (10)darśanaṁ^⧪ bhavati / yāvan nirupadhiśeṣe nirvāṇadhātau parinirvāti / yac chīlavān puruṣapudgalaḥ śīlaviśuddhyadhipateyam(11) avipratisāraṁ pratilabhate / anupūrveṇa yāvan nirvāṇagamanāyāyaṁ prathamaḥ śīlānuśaṁsaḥ //

punar aparaṁ śīlavān puruṣapudglaḥ maraṇakālasamaye pratyupasthite, "kṛtaṁ bata(1) me(2) sukṛtaṁ(3) kāyena vācā manasā, na kṛtaṁ bata(4) ^⧪me duścaritaṁ kāyena pūrvavat" iti "yā gatiḥ kṛtapuṇyānāṁ kṛtakuśalānāṁ (5)kṛtabhayabhīrutrāṇānāṁ tāṁ gatiṁ pretya, gamiṣyāmī"ti dvitīyam avipratisāraṁ pratilabhate sugatigamanāya, avipratisāriṇo hi puruṣapudgalasya bhadrakaṁ maranaṁ bhavati bhadrikā kālakriyā bhadrako 'bhisaṁparāyaḥ / ayaṁ dvitīyaḥ śīlānuśaṁsaḥ //

punar aparaṁ ^⧪śīlavataḥ puruṣapudgalasya digvidikṣu(6) kalyāṇo varṇakīrtiyaśaśabdaśloko(7) niścarati / ayaṁ tṛtīyaḥ śīlānuśaṁsaḥ //

punar aparaṁ śīlavān puruṣapudgalaḥ sukhaṁ svapiti sukhaṁ pratibudhyate(8) / niṣparidāhena kāyena cittena ca / ayaṁ caturthaḥ śīlānuśaṁsaḥ //

punar aparaṃ śīlavān puruṣapudgalaḥ supto 'pi devānāṁ rakṣyo bhavati / ^⧪ayaṁ pañcamaḥ śīlānuśaṁsaḥ //

punar aparaṁ śīlavān puruṣapudgalaḥ na śaṁkī bhavati parataḥ pāpasya, (9...na bhīto na...9) saṁtrastamānasaḥ / ayaṁ ṣaṣṭhaḥ śīlānuśaṁsaḥ //

punar aparaṁ śīlavān puruṣapudgalaḥ badhakānāṁ pratyarthikānām apipratyamitrāṇāṁ(10) chidraprāpto 'pi rakṣyo bhavati, sarvadā◡"ayaṁ puruṣa- pudgala" iti viditvā mitratāṁ vāpadyate ^⧪madhyasthatām(1) vā / ayaṁ saptamaḥ śīlānuśaṁsaḥ //

punar aparaṁ (4...pūrvavad vyāḍānāṁ...2) yakṣāṇāṁ naivāsikānām(3) amanuṣyāṇāṁ chidraprāpto 'pi rakṣyo bhavati / yaduta tad eva śīlam adhipatiṁ kṛtvā / ayam aṣṭamaḥ śīlānuśaṁsaḥ //

punar aparaṁ śīlavān puruṣapudgalaḥ dharmeṇālpakṛcchreṇa parato lābhaṁ labhate / yaduta cīvarapiṇḍapātaśaya^⧪nāsanaglānapratyayabhaiṣajyapariṣkārān, yaduta śīlādhikaraṇahetoḥ(4) satkṛtaś ca bhavati, gurukṛto rājñāṁ rājamātrāṇāṁ(5) naigamajānapadānāṁ dhanināṁ śreṣṭhināṁ sārthavāhānām(6) / ayaṁ navamaḥ śīlānuśaṁsaḥ //

punar aparaṁ pūrvavat(7) (8)sarvapraṇidhānāni samṛdhyanti /

saced(9) ākāṁkṣate "kāmadhātau kṣatriyamahāśālakulānāṁ(10) brāhmaṇamahā^⧪śālakulānāṁ vā gṛhapatimahāśālakulānāṁ vā caturmahārājakāyikānāṁ(11) vā devānāṁ, trāyastriṁśānāṁ vā yāmānāṁ tuṣitānāṁ nirmāṇaratīnāṁ paranirmitavaśavartināṁ devānāṁ (12...sabhāgatāyopapadyeya'' iti, upapadyate yathāpi...12) tad viśuddhatvāc chīlānāṁ /

(1...saced ākāṃkṣate "aho vatāhaṁ...1) dhyānāni ca samāpadya dṛṣṭe dharme sukhaṁ viha^⧪reyam / rūpopagānāṁ(2) ca devānāṁ (3...sabhāgatāyopapadyeya" iti, viharaty upapadyate ca / tac ca...3) śīlavato vītarāgasya praṇidhānaṁ samṛdhyati /

(4...saced ākāṁkṣate "ye te śāntā vimokṣā atikramya tān ārupyān copasaṁpadya viharayeya...4) / (5...ārūpyopagatānāṁ ca devānāṁ sabhāgatāyopapadyeya" iti, pūrvavat...5) //

saced ākāṁkṣate "atyantaniṣṭhanirvāṇam adhigacche^⧪yam" ity adhigacchati // (6...tac ca viśuddhatvāc chīlānāṁ sarvatra ca vītarāgatvāt...6)/

ayaṁ daśamaḥ śīlānuśaṁso veditavyaḥ //

nirdiṣṭaḥ śīlaskandho vibhāgaśaḥ, nirdiṣṭā vipattisaṁpattiḥ, nirdiṣṭāni paryāyanāmāni(7), nirdiṣṭā pariśuddhipratyavekṣā, nirdiṣṭo 'nuśaṁsaḥ //

sa eṣa sarvākāraparipūrṇaḥ śīlasaṁvaraḥ saṁbhāraparigṛhīta ākhyāta utta^⧪no(8) vivṛtaḥ prakāśito, yatrātmakāmaiḥ śrāmaṇyabrāhmaṇyakāmaiḥ(9) kulaputraiḥ śikṣitavyam //

uddānam(10) /

indriyasaṁvaraḥ katamaḥ / yathāpīhaikatyaḥ ^⧪indriyair guptadvāro viharaty ārakṣitasmṛtir nipakasmṛtir(1) iti vistaraḥ(2) /

tatra katham indriyair guptadvāro viharati / ārakṣitasmṛtir bhavati nipakasmṛtir iti vistareṇa yāvad (3...rakaṣti mana-indriyaṁ mana-indriyeṇa saṁvaram āpadyate...3) / evam indriyair guptadvāro viharati //

tatra katham ārakṣitasmṛtir bhavati / yathāpīhaikatyene^⧪ndriyaguptadvāratām evādhipatiṁ kṛtvā śrutam udgṛhītaṁ bhavati cintitaṁ vā punar bhāvitaṁ vā / tena ca śrutacintābhāvanādhipateyā smṛtiḥ pratilabdhā bhavati / sa tasyā eva smṛteḥ pratilabdhāyā(4) asaṁpramoṣārtham adhigamārtham avināśārthaṁ kālena kālaṁ tasminn eva śrute yogaṁ karoty abhyāsaṁ karoti, cintāyāṁ ^⧪bhāvanāyāṁ yogam abhyāsaṁ karoti / na bhavati (5...srastaprayogo nirākṛtaprayogaḥ...5), evam anena tasyāḥ(6) śrutasamudāgatāyāś(7) cintābhāvanāsamudāgatāyāḥ(8) smṛteḥ kālena kālaṁ śrutacintābhāvanāyogakriyāyā ārakṣā kṛtā bhavati / evam ārakṣitasmṛtir bhavati //

kathaṁ nipakasmṛtir bhavati / sa tasyām eva smṛtau nitya^⧪kārī ca bhavati (9...nipuṇakārī ca bhavati...9) / tatra yā nityakāritā iyam ucyate sātatyakāritā / tatra yā nipuṇakāritā(10) iyam ucyate satkṛtyakāritā / sa evaṁ sātatyakārī satkṛtyakārī nipakasmṛtir ity ucyate / sa yathārakṣitasmṛtir(11) bhavati tathā tāṁ smṛtiṁ na saṁpramoṣayati / sa yathā(12) nipakasmṛtir bhavati tathā tasyām evāpra^⧪muṣitāyāṁ smṛtau balādhānaprāpto bhavati / yena śakto bhavati pratibalaś ca rūpāṇām abhibhavāya śabdānāṁ gandhānāṁ rasānāṁ spraṣṭavyānāṁ dharmāṇām abhibhavāya //

kathaṁ smṛtyārakṣitamānaso bhavati / cakṣuḥ pratītya rūpāṇi cotpadyate cakṣurvijñānam, cakṣurvijñānānantaram(1) utpadyate vikalpakaṁ manovijñānam(2), yena^⧪ vikalpakena manovijñānena priyarūpeṣu rūpeṣu saṁrajyate, apriyarūpeṣu rūpeṣu vyāpadyate / sa tām(3) evādhipatiṁ kṛtvā tasmād ayoniśovikalpāt saṁkleśasamutthāpakāt (4...tan mānasaṁ...4) rakṣati(5), yathā saṁkleśo notpadyate / evaṁ śrotraṁ ghrāaṇṁ jihvāṁ(6) kāyaṁ(7) / manaḥ pratītya dharmāṁś cotpadyate(8) mano^⧪vijñānam / tac ca manovijñānam(9) asty ayoniśovikalpa(10) sahagataṁ saṁkleśasamutthāpakam / yena priyarūpeṣu dharmeṣu saṁrajyate, apriyarūpeṣu dharmeṣu vyāpadyate, sa tāṃ smṛtim evādhipatiṁ kṛtvā(11) tasmād ayoniśovikalpāt saṁkleśasamutthāpakāt tan mānasaṁ rakṣati evam(12) asya saṁkleśo notpadyate / evaṁ smṛtyārakṣitamānaso ^⧪bhavati //

kathaṁ samāvasthāvacārako bhavati / samāvasthocyate upekṣā kuśalā vā◡ avyākṛtā vā /

sa tasmād ayoniśovikalpāt(13) saṁkleśasamutthāpakāt(14) tan mānasaṁ rakṣitvā kuśalāyāṁ vopekṣāyām avyākṛtāyāṁ vāvacārayati / tenocyate samāvasthāvacārakaḥ / evaṁ samāvasthāvacāra^⧪ko bhavati //

kathaṁ punas tasmād (1...ayoniśovikalpāt saṁkleśasamutthāpakān...1) mānasaṁ rakṣati / na nimittagrāhī bhavati teṣu rūpeṣu śabdeṣu gandheṣu raseṣu spraṣṭavyeṣu dharmeṣu(2) nānuvyañjanagrāhī(3), yato 'dhikaraṇam asya pāpakā akuśalā dharmāś(4) cittam anusraveyuḥ(5) / sacet punaḥ smṛtisaṁpramoṣāt kle^⧪śapracuratayā vā vivarjayato 'pi (6...nimittagrāham anuvyañjanagrāham utpadyanta...6) eva pāpakā akuśalā(7) ^⧪ye dharmā anusravanty eva cittaṁ / teṣāṁ saṁvarāya pratipadyate / ābhyāṁ dvābhyām ākārābhyāṁ tasmāt saṁkieśasamutthāpakād ayoniśovikalpāt tan mānasaṁ rakṣitaṁ bhavati //

kathaṁ(8) ca punas tan mānasam ābhyām ākārābhyāṁ(9) saṁra^⧪kṣya kuśalāyāṁ vopekṣāyām avacārayaty(10) avyākṛtāyāṁ vā / dvābhyām evākārābhyām / katamābhyāṁ dvābhyām / yathāha rakṣati cakṣurindriyaṁ cakṣurindriyeṇa saṁvaram āpadyate / (11...yathā cakṣurindriyaṁ...11) evaṁ śrotraghrāṇajihvākāyān, rakṣati mana-indriyaṁ mana-indriyeṇa saṁvaram āpadyate / ābhyāṁ dvā^⧪bhyām ākārābhyāṁ kuśalāyāṁ vāvyākṛtāyāṁ vopekṣāyāṁ tan mānasam avacārayati(12) //

kathaṁ cakṣurvijñeyeṣu rūpeṣu na nimittagrāhī bhavati / nimittagrāha ucyate, yac cakṣurvijñānagocaro rūpaṁ(13) tasya gocarasya grāhī bhavati cakṣurvijñānena / evaṁ nimittagrāhī bhavati yaduta cakṣurvijñeyeṣu rūpeṣu(14) / sacet punas taṁ(1) gocaraṁ parivarjayati cakṣurvijñānasyaivaṁ na(2) nimittagrāhī bhavati(3) cakṣurvijñeyeṣu rūpe (5...ṣu(4) / yathā cakṣurvijñeyeṣu rūpe...5) ṣv evaṁ śrotraghrāṇajihvākāyamanovijñeyeṣu dharmeṣu(6) //

kathaṁ(7) nānuvyañjanagrāhī bhavati cakṣurvijñeyeṣu rūpeṣu(8) / anuvyañjanagrāha(9) ucyate, yas teṣv eva ^⧪cakṣurvijñeyeṣu rūpeṣu cakṣurvijñānasyaiva samanantarasahotpannasya(10) vikalpakasya manovijñānasya yo gocaraḥ saṁrāgāya vā saṁdveṣāya vā saṁmohāya vā, (11...tasya grāhī bhavati manovijñānena / evam anuvyañjanagrāhī bhavati yad uta cakṣurvijñeyeṣu rūpeṣu...11) / taṁ gocaraṁ parivarjayati, notpādayati tadālambanaṁ tan manovijñānam evaṁ nānuvyañjanagrāhī bhavati yaduta cakṣurvijñeyeṣu rūpeṣu / evaṁ śrotraghrāṇajihvākāya^⧪manovijñeyeṣu dharmeṣu //

aparā jātir(12) nimittagrāhasyānuvaṁjanagrāhasya ca / tatra nimittagrāho yac cakṣuṣā rūpāṇy ābhāsagatāni(13) tajjaṁ(14) manaskāraṁ saṁmukhīkṛtya paśyati / ^⧪

(15...tatrānuvyañjanagrāhaḥ, tāny eva rūpāṇi cakṣuṣābhāsagatāni tajjaṁ manasikāraṁ saṁmukhīkṛtya paśyati...15), api tu parato 'nuśravapūrvakam, śṛṇoti "santy evaṁrūpāṇy evaṁrūpāṇi cakṣurvijñeyāni rūpāṇī''ti yāni tāni tadanugatāni nāmāni padāni vyañjanāni(1) yāny adhipatiṁ kṛtvā yāni niśritya yāni(2) pratiṣṭhāyāyaṁ puruṣapudgalo ^⧪yathāśrutāni cakṣurvijñeyāni rūpāṇi vikalpayati(3) / ayam ucyate 'nuvyañjanagrāhaḥ / yathā cakṣurvijñeyeṣu rūpeṣu, evaṁ śrotraghrāṇajihvākāyamanovijñeyeṣu dharmeṣu veditavyam(4) //

sa punar ayaṁ nimittagrāho 'nuvyañjanagrāhaś cāsti yannidānam asya yadadhikaraṇaṁ yadadhipateyam asya pāpakā akuśalā dharmāś cittam anu^⧪sravanti / (5...asti yan na tannidānaṁ na tadadhikaraṇaṁ na tadadhipateyaṁ pāpakā akuśalā dharmāś cittam anusravanti...5) / tatra yo 'yaṃ nimittagrāho 'nuvyañjanagrāhaś(6) cāyoniśogrāhaḥ(7) yannidānaṁ yadadhikaraṇaṁ yadadhipateyam asya pāpakā akuśalā dharmāś cittam anusravanti / tadrūpam asau nimittagrāham anuvyañjanagrāhaṁ ca parivarjaya^⧪ti //

pāpakā akuśalā dharmāḥ katame / rāgaḥ, rāgasamutthāpitaṁ kāyaduścaritaṁ (8)vāgduścaritaṁ manoduścaritam / dveṣo, mohaḥ, mohasamutthāpitaṁ ca kāyaduṣcaritaṁ vāgduścaritaṁ manoduścaritam ima ucyante "pāpakā akuśalā dharmāḥ" //

katham ete cittam anusravanti / yadālambanaṁ cittamanovijñānam utpadyate gacchati pratisa^⧪rati, tadālambanās tadālambanās(9) tena cittamanovijñānena saṁprayuktāḥ(10) kāyavāṅmanoduṣcaritasamutthāpakās(11) te rāgadveṣamohā utpadyante gacchanti pratisaranti / tenocyante(12) "cittam anusravanti(13)" //

evaṁ tāvan nimittagrāheṇānuvyañjanagrāheṇa ca ya utpadyate saṁkleśaś cakṣurvijñeyeṣu(1) rūpeṣu yāvan manovijñeyeṣu(2) dharmeṣu(3), so 'sya ^⧪notpadyate nimittagrāham anuvyañjanagrāhaṁ ca parivarjayataḥ / sacet punaḥ smṛtisaṁpramoṣād(4) vā kleśapracuratayā vā, ekākino 'pi viharataḥ pūrvadṛṣṭāni cakṣurvijñeyāni rūpāṇy adhipatiṁ kṛtvā, pūrvānubhūtāñ śrotraghrāṇajihvākāyamanovijñeyān dharmān adhipatiṁ kṛtvā, utpadyante pāpakā akuśalā dharmāḥ(5), tān utpannān nādhivāsayati(6) ^⧪prajahāti viśodhayati(7) vyantīkaroti / tenocyate "teṣāṁ saṁvarāya pratipadyate" //

sa yeṣu rūpeṣu(8) cakṣuḥ prerayitavyaṁ(9) bhavati, yeṣu śrotraghrāṇajihvākāyamanovijñeyeṣu(2) dharmeṣu manaḥ prerayitavyaṁ bhavati, ^⧪teṣu(10) tathā prerayati yathā na saṁkliśyate / evam anena (11)tasmāt saṁkleśān mana-indriyaṁ rakṣitam bhavati / tenocyate "rakṣati mana-indriyam" //

yeṣu punaś cakṣurvijñeyeṣu rūpeṣu cakṣurindriyaṁ na prerayitavyaṁ bhavati, yeṣu śrotraghrāṇajihvākāya manovijñeyeṣu dharmeṣu mana-indriyaṁ na prerayitavyaṁ bhavati, teṣu sarveṇa sarvaṁ sarvathā na prerayati / tenocyate ^⧪ "cakṣurindriyeṇa saṁvaram āpadyate" / tenocyate yāvan "mana-indriyeṇa saṁvaram āpadyate" /

ayaṁ tāvad vibhaṅgo vistareṇendriyasaṁvarasya vijñeyaḥ(12) //

samāsārthaḥ / yena ca saṁvṛṇoti, yac ca saṁvṛṇoti(1), yataś ca saṁvṛṇoti, yathā ca saṁvṛṇoti, yā cāsau saṁvṛtiḥ, tat(2) sarvam ekadhyam(3) abhisaṁkṣipya◡"indriyasaṁvara" ity ucyate //

tatra kena saṁvṛṇoti / yārakṣitā ca smṛtis [dran pa la rtag 'grus byed pa bsgom(4) pa gaṅ yin pa ste ](5) tayā saṁvṛ^⧪ṇoti //

kiṁ saṁvṛṇoti / cakṣurindriyaṁ saṁvṛṇoti / śrotraghrāṇajihvākāyamanaindriyaṁ saṁvṛṇoti / idaṁ saṁvṛṇoti //

kutaḥ saṁvṛṇoti / priyarūpāpriyarūpebhyo rūpebhyaḥ(6) śabdebhyo yāvad(7) dharmebhyo 'taḥ saṁvṛṇtoti(8) //

kathaṁ saṁvṛṇoti / na nimittagrāhī bhavati nānuvyañjanagrāhī, yato 'dhikaraṇam eva pāpakā akuśalā dharmāś cittam a^⧪nusravanti / teṣāṁ samvarāya pratipadyate / (9)rakṣatīndriyam indriyeṇa saṁvaram āpadyate / ity evaṁ saṁvṛṇoti //

kā punaḥ saṁvṛtiḥ / yad āha(10) / smṛtyārakṣitamānaso bhavati, samāvasthāvacārakaḥ / iyam ucyate saṁvṛtiḥ //

punar aparaḥ samāsārthaḥ / yaś ca saṁvaropāyaḥ, yac ca saṁvaraṇīyaṁ vastu, yā ca saṁvṛtiḥ / tad ekadhyam(11) abhisaṁkṣipya◡"indriyasaṁvara" ity ucyate//

^⧪tatra katamaḥ saṁvaropāyaḥ(12) / yad āha / ārakṣitasmṛtir bhavati nipakasmṛtir iti cakṣuṣā(13) rūpāṇi dṛṣṭvā(14) na nimittagrāhī bhavati nānuvyañjanagrāhī, yāvan manasā(15) dharmān vijñāya na nimittagrāhī bhavati nānuvyañjanagrāhī, yato 'dhikaraṇaṁ eva pāpakā akuśalā dharmāś cittam anusravanti / teṣāṁ saṁvarāya pratipadyate / rakṣatīndriyam indriyeṇa(1) saṁvaram āpa^⧪dyate / ayam ucyate saṁvaropāyaḥ //

saṁvaraṇīyaṁ vastu katamat / cakṣū rūpaṁ caivaṁ yāvan mano dharmāś cedam ucyate saṁvaraṇīyaṁ vastu //

tatra saṁvṛtiḥ katamā / yad āha / smṛtyārakṣitamānaso bhavati samāvasthāvacāraka itīyam ucyate saṁvṛtiḥ //

sa khalv ayam indriyasaṁvaraḥ samāsato dvividhaḥ / (2...pratisaṁkhyānabalasaṅgṛhīto bhāvanābalasaṅgṛhītaś ca...2) //

tatra pratisaṁkhyānabala^⧪saṅgṛhītaḥ, yena viṣayeṣv ādīnavaṁ paśyati no tu tam ādīnavaṁ vyapakarṣati prajahāti //

tatra bhāvanābalasaṅgṛhītaḥ(3) yena viṣayeṣv ādīnavaṁ paśyati, taṁ ca punar ādīnavaṁ vyāpakarṣati prajahāti //

tatra pratisaṁkhyānabalasaṅgṛhītenendriyasaṁvareṇa viṣa^⧪yālambanaṁ kleśaparyavasthānaṁ notpādayati na saṁmukhīkaroti / na (4...tv evāśraya...4) sanniviṣṭam anuśayam prajahāti, samudghātayati //

tatra bhāvanābalasaṁgṛhītenendriyasaṁvareṇa(5) viṣayālambanaṁ ca kleśaparyavasthānaṁ notpādayati na saṁmukhīkaroti / sarvadā sarvakālam āśrayasanniviṣṭaṁ cānuśayaṁ prajahāti samudghātayati //

ayaṁ viśeṣo 'yam abhiprāya (6...idaṁ nā^⧪nākaraṇaṁ...6) pratisaṁkhyānabalasaṅgṛhītasya(7) bhāvanābalasaṁgṛhītasya cendriyasaṁvarasya //

tatra yo 'yaṁ pratisaṁkhyānabalasaṅgṛhīta indriyasaṁvaro 'yaṁ saṁbhāramārgasaṅgṛhītaḥ, yaḥ punar bhāvanābalasaṅgṛhīta indriyasaṁvaraḥ sa vairāgyabhūmipatito veditavyaḥ //

bhojane mātrajñatā katamā / (1...yathāpīhaikatyaḥ pratisaṁkhyāyāhāram āhara^⧪ti / na dravārthaṁ, na madārtham(2), na maṇḍanārtham, na vibhūṣaṇārtham iti vistareṇa pūrvavat...1) //

kathaṁ pratisaṁkhyāyāhāram āharati / pratisaṁkhyocyate prajñā(3), (4...yayā(5) prajñayā...4) kavaḍaṁkārasyāhārasyādīnavaṁ samanupaśyaty ādīnavadarśanena ca(6) vidūṣayitvābhyavaharati //

tat punar ādīnavadarśanaṁ katamat / yaduta yasyaiva kavaḍaṁkārasya paribhogānvayo vā vipari^⧪ṇāmānvayo vā paryeṣaṇānvayo vā //

paribhogānvaya ādīnavaḥ katamaḥ(7) / yathāpīhaikatyo yasmin samaya āhāram āharati varṇasampannam api gandhasampannam api rasasampannam api supraṇītam api tasya kavaḍaṁkāra āhāraḥ samanantarakṣipta evāsye yadā dantayantravicūrṇitaś(8) ca lālāvisaraviklinnaś(9) ca bhavati lālāpariveṣṭitaś ca bhavati / ^⧪sa tasmin samaye kaṇṭhanālīpraluṭhitaś ca bhavati / (10...sa yāsau pūrvikā purāṇā manāpatā tāṁ...10) sarveṇa sarvaṁ vijahāti / parāṁ ca vikṛtim āpadyate / yasyāṁ ca vikṛtau vartamānaś charditakopamaḥ(11) khyāti / tadavasthaṁ cainaṁ saced ayaṁ bhoktā puruṣapudgalaḥ saced ākārato manasikuryāt samanusmaret, nāsya sarveṇa sarvam anyatrāpi tāvad avipariṇate, praṇīte^⧪ bhojane(1) bhogakāmatā saṁtiṣṭheta, kaḥ punar vādas tatra tadavastha iti / ya ebhir ākārair(2) anekavidhair anayānupūrvyā bhojanaparibhogam adhipatiṁ kṛtvā yāsau śubhā varṇanibhā antardhīyate(3), ādīnavaś ca prādurbhavaty aśucisaṅgṛhītaḥ(4) / ayam ucyate paribhogānvaya ādīnavo yadutāhāre //

tatra katamo (5)vipariṇāmānvaya ādīnava ^⧪āhāre / tasya tam āhāram āhṛtavatas bhuktavato(6) yadā vipariṇamati rātryā madhyame vā yāme, paścime vā yāme, tadā sa rudhiramāṁsasnāyvasthitvagādīny anekavidhāni bahunānāprakārāṇy asmin kāye 'śucidravyāṇi(7) vivardhayati saṁjanayati^⧪ / (8...[de dag las la la ni bśaṅ ba daṅ / gci ba'i dṅos por yoṅs su 'ju bar 'gyur źiṅ / ]...8) (9)pariṇataś cādhobhāgī bhavati / yad asya(10) divase śocayitavyaṁ(11) ca bhavati tena ca yaḥ spṛṣṭo bhavati hasto(12) vā pādo(13) vā, (14...anyatamā^⧪nyatamaṁ vāṅgapratyaṅgam...14), (15...tad vijugupsanīyaṁ...15) bhavaty ātmanaḥ pareṣāṁ ca / tannidānāś(16) cāsyotpadyante kāye bahavaḥ(17) kāyikā ābādhāḥ / tadyathā gaṇḍaḥ, piṭakaḥ, dadrū, vicarcikā, kaṇḍūḥ(18), kuṣṭhaḥ, kiṭibhaḥ, kilāsaḥ(19), jvaraḥ, kāsaḥ, śothaḥ(20), (21...śoṣaḥ, apasmāraḥ...21), āṭakkaram, pāṇḍurogaḥ, rudhiram, pittabhagandara itīme cānye (22...'py evaṁbhāgīyāḥ...22) kāye kāyi^⧪kā ābādhā utpadyante / (1...bhuktaṁ vāsya...1) vipadyate / yenāsya kāye viṣūcikā saṁtiṣṭhate / ayam ucyate vipariṇāmānvaya(2) ādīnavo yadutāhāre //

tatra katamaḥ paryeṣaṇānvaya(3) ādīnava āhāre / paryeṣaṇānvaya ādīnavo 'nekavidhaḥ(4) samudānanākṛtaḥ, ārakṣākṛtaḥ, snehaparibhraṁśakṛtaḥ / atṛptikṛtaḥ(5), asvātantryakṛtaḥ, ^⧪duścaritakṛtaś ca //

tatra katama ādīnava āhāre samudānanākṛtaḥ / yathāpīhaikatya āhārahetor āhāranidānaṁ śīte śītena hanyamānaḥ, uṣṇe uṣṇena hanyamānaḥ(6), utsahate, ghaṭate, vyāyacchate / kṛṣiṇā vā, gorakṣyeṇa vā, vāṇijyena vā, lipigaṇanānyasanasaṁkhyāmudrayānekavidhena(7) (8)śilpasthānakarmasthānenāpratilabdhasya vāhārasya prati^⧪lambhāya,(9) upacayāya vā, yathāhārasyaivam(10) āhāranidānasya tasyaivam utsahataḥ, ghaṭataḥ(11), vyāyacchataḥ(12) / sacet te karmāntā vipadyante sa tannidānaṁ śocati, klāmyati(13), paridevate, uras tāḍayati, krandati, saṁmoham āpadyate(14) / "moho bata me vyāyāmo(15) niṣphala(16)" iti / ayam(17) samudānanāsahagata(18) ādīnavo yadutāhāre //

(19)sacet saṁpadyate ^⧪sa tasyārakṣādhikaraṇahetos (20...tīvram autsukyam āpadyate...20) / "kaccin me bhogā rājñā(21) vāpahriyeraṁś caurair vā, agninā vā dahyerann udakena vohyeyuḥ, kunihitā(22) vā nidhayaḥ praṇaśyeyuḥ, kuprayuktā vā karmāntāḥ pralujyeran(1), apriyā(2) vā dāyādā adhigaccheyuḥ, kule vā kulāṅgāra(3) utpadyeta, yas tān bhogān anayena vyasanam (4...āpādayet" / ayam...4) ārakṣāsaha^⧪gata ādīnavo yadutāhāre //

katama ādīnavaḥ(5) snehaparibhraṁśakṛtaḥ / yathāpi tad āhāranidānam āhārādhikaraṇahetor(6) mātā putrasyāvarṇaṁ(7) bhāṣate / putro mātuḥ(8), pitā putrasya, putraḥ(9) pituḥ, bhrātā bhaginyā, bhaginī bhrātuḥ, sahāyakaḥ sahāyakasya, prāgeva jano janasya, te cānyo 'nyaṁ vigṛhītā bhavanti, vivādam āpannās tathodārā brāhmaṇa^⧪kṣatriyagṛhapatimahāsālā āhārādhikaraṇahetor evaṁ vigṛhītā(10) vivādam āpannāḥ, anyo 'nyaṁ pāṇinā praharanti, loṣṭenāpi(11), daṇḍenāpi, śastreṇāpi praharanti(12) / (13...ayam ucyate snehaparibhraṁśakṛta ādīnavaḥ...13) //

tatra katamo(14) 'tṛptikṛta ādīnavaḥ / yathāpi tad rājānaḥ kṣatriyā(15) mūrddhābhiṣiktāḥ(16) sveṣu grāma(17) nigamarāṣṭrarājadhānīṣv asaṁtu^⧪ṣṭā viharanta ubhayato vyūhakāni(18) saṁgrāmānīkāni pratisaranti śaṁkhaiḥ(19) kampyamānaiḥ(20), paṭahair(21) vādyamānaiḥ(22), iṣubhiḥ kṣipyamāṇair vividhais(23) te tatra bhrāntenāśvena sārdhaṁ samāgacchanti bhrāntena hastinā, rathena(24), pattinā(25) sārdhaṁ samāgacchanti / iṣubhiḥ śaktibhir vāpakṛttagātrā maraṇaṁ vā nigacchanti maraṇamātrakaṁ(26) vā duḥkham / ayam ucyate '^⧪tṛptikṛta(27) ādīnava iti yo vā punar anyo(28) 'py evaṁbhāgīyaḥ //

tatra katama(1) 'svātantryakṛta ādīnavaḥ / yathāpi tad rājñaḥ pauruṣeyā āvarodhikāni nagarāṇy anupraskandataḥ taptenāpi tailenāvasicyante(2), taptayā vasayā, taptayā gomayaloḍikayā(3), taptena tāmreṇa, taptenāyasā / iṣubhiḥ śaktibhiś(4) cāpakṛttagātrā(5) maraṇaṁ vā ^⧪nigacchanti maraṇamātrakaṃ vā duḥkham / ayam(6) ucyate 'svātantryakṛta ādīnava(7) iti yo(8) vā punar anyo(9) 'py evaṁbhāgīyaḥ //

tatra katamo(10) duścaritakṛta ādīnavaḥ / yathāpi tad ekatyenāhāranidānaṁ prabhūtaṁ kāyena ^⧪duścaritaṁ kṛtaṁ(11) bhavaty upacitaṁ(12), yathā kāyenaivaṁ vācā manasā sa ca yasmin samaya(13) ābādhiko bhavati, duḥkhito, bādhaglānaḥ, tasya tat pūrvakaṁ kāyaduścaritaṁ vāṅmanoduścaritam(14), parvatānāṁ vā parvatakūṭānāṁ vā, sāyāhne(15) yac(16) chāyāvalambate 'dhyavalambate 'bhipralambate / tasyaivaṁ bhavati / " kṛtaṁ bata me pāpaṁ(17) na kṛtaṁ bata me puṇyaṁ kāyena vācā manasā,

^⧪ so 'haṁ yā gatiḥ(18) kṛtapāpānāṁ gatiṁ pretya gamiṣyāmī''ti vipratisārī kālaṁ karoti kālaṁ(19) ca kṛtvā 'pāyeṣūpapadyate yaduta narakeṣu tiryakpreteṣu / ayam ucyate duścaritakṛta ādīnavaḥ //

tasyaivaṁ bhavati / ity ayam (20...āhāraḥ paryeṣyamāṇo...20) 'pi sādīnavaḥ / (21...paribhujyamāno 'pi sādīnavaḥ...21) / paribhukto 'pi pariṇāma ādīnavaḥ /

e^⧪vam asti punar asyāhārasya kācid anuśaṁsamātrā, sā punaḥ katamā / āhārasthitiko 'yaṁ kāya(22) āhāraṁ niśritya tiṣṭhati / nānāharaḥ / iyam (23...apy ānuśaṁsamātrā...23) / evam asyāhārasthitiko 'yaṁ kāyaḥ(1) suciram api (2...tiṣṭhañ ca...2) varṣaśataṁ vā tiṣṭhati / kiṁcid vā punar bhūyaḥ samyak parihriyamāṇaḥ / asti cāsyārvāg uparatiḥ(3) / tatra ye(4) kāyasthitimātre pratipannāḥ ^⧪na te (5...supratipannāḥ, ye...5) kāyasthitimātrakeṇa(6) saṁtuṣṭā (7...na ca te susaṁtuṣṭā...7), na ca punas ta āhārakṛtaṃ paripūrṇam anavadyaṁ anuśaṁsaṁ pratyanubhavanti / ye punar na kāyasthitimātrakeṇa (8...saṁtuṣṭāḥ, na kāyasthitimātrake pratipannāḥ,...8) (9) api tu tām eva kāyasthitiṁ niśritya(10) brahmacaryaṁ samudāgamāya pratipannāḥ, te(11) supratipannāḥ, ^⧪ta eva ca punaḥ paripūrṇam anavadyam anuśaṁsaṁ pratyanubhavanti //

"(12)tan na(13) me pratirūpaṃ(14) (15...syād yad vā...15) pratyavareṇāhārānuśaṃsamātrakeṇa saṁtuṣṭo(16) vihareyam / na me pratirūpaṁ syād yad ahaṁ bālasabhāgatāṁ(17) bālasahadhārmikatām adhyāpadyeyam" / evam āhāre sarvākāraṁ paripūrṇam ādīnavaṁ jñātvā sa itaḥ pratisaṁkhyāyādīnava^⧪darsī, niḥsaraṇānveṣī cāhāraniḥsaraṇārtham eva putramāṃsopamam(18) āhāram āharati /

tasyaivaṁ(19) bhavati / "evam ete dāyakadānapatayaḥ kṛcchreṇa bhogān samudānīya, mahāntaṁ paryeṣaṇākṛtam(20) ādīnavaṁ pratyanubhavantaḥ, prapīḍya prapīḍya tvaṅmāṁsaśoṇitam asmākam anuprayacchanti / yadutānukampām(21) upādāya viśeṣaphalārthinas tasyāsmākaṁ ^⧪tathā pratilabdhasya piṇḍapātasyāyam evaṁrūpo 'nurūpaḥ(22) paribhogaḥ syāt / yad ahaṁ tathā paribhūtam ātmānaṁ (1...sthāpayitvā paribhuñjīya, yathā tesāṁ kārāḥ kṛtā atyarthaṁ (2...mahāphalāḥ syur...2) mahānuśaṁsā mahādyutayo(3) mahāvistārāḥ...1), candropamaś(4) ca kulāny upasaṁkrameyaṁ vyavakṛṣya kāyam, vyavakṛṣya cittaṁ hrīmān apragalbhaḥ, anātmotkaṛsī(5), ^⧪aparapansī(6) / yathā svena lābhena(7) sucittaḥ(8) syāṁ sumanāḥ, evaṁ parasyāpi lābhena(7) sucittaḥ(9) syāṁ sumanāḥ / evaṁcittaś(9) ca punaḥ kulāny upasaṁkrameyam, tat kuta(10) etal labhyaṁ pravrajitena(11) parakuleṣu (12...yad dadatu me pare mā na dadatu...12) / satkṛtya, māsatkṛtya, prabhūtaṁ mā stokaṁ, praṇītaṁ mā lūhaṁ, (13...tvaritaṁ mā dhandham...13) / evaṁ caritasya(14) me kulāny upasaṁkrāma^⧪taḥ(15) sacet pare na dadyus tenāhaṁ na teṣām antika āghātacittatayā pratighacittatayā vyavadīryeyam(16) / na ca punas tannidānaṁ kāyasya bhedād apāyopapattyā vighātam āpadyeyam(17) / yaduta tām evāghātacittatāṁ pratighacittatām(18) adhipatiṁ kṛtvā(19) saced asatkṛtya na satkṛtya, sacet stokaṁ na prabhūtam(20) / sacel lūhaṁ na praṇītam, saced dhandhaṃ(21) na tvaritaṁ dadyuḥ / ^⧪tayāhaṁ nāghātacittatayā(22), pratighacittatayā(18) ca vyavadīryeyam(16)" iti vistareṇa pūrvavat / (23) "imaṁ cāhaṁ kavaḍīkāram āhāraṁ niśritya tathā tathā pratipadyeyaṃ(24), tāñ ca mātrāṁ prativedyeyam(25) / yena me jīvitendriyanirodhaś ca na syān na ca piṇḍakena klāmyeyam / brahmacaryānugrahaś ca me syād evaṁ ca me śramaṇabhāve pravrajitabhāve sthitasyāyaṁ (1...piṇḍa^⧪pātaparibhogaḥ pratirūpaś...1) ca pariśuddhaś cānavadyaś ca syād" ebhir ākāraiḥ sa pratisaṁkhyāyāhāram āharati // (2)

āhāraḥ punaḥ katamaḥ / catvāra āhārāḥ / kavaḍaṁkāraḥ(3), sparśaḥ, manaḥsaṁcetanā(4), vijñānaṁ cāsmiṃs tv arthe kavaḍaṁkāra āhāro 'bhipretaḥ / sa punaḥ katamaḥ / tadyathā manthā vā, apūpā vā, odanakulmāṣaṁ(5) vā, sarpiḥ, tailam, madhu(6), phaṇitam, māṃsam, matsyā(7), ^⧪vallūrā, lavaṇam, kṣīram, dadhi, navanītam (8...itīmāni cānyāni caivaṁrūpāṇy upakaraṇāni yāni kavaḍāni kṛtvābhyavahriyante / tasmāt kavaḍaṁkāra ity ucyate...8) / āharatīti bhuṇkte, pratiniṣevaty(9) abhyavaharati(10), khādati, bhakṣayati, svādayati, pibati, cūṣatīti paryāyāḥ //

na dravārtham iti(11) / yaś(12) caite kāmopabhogina ity (13...artham āhāram āharanti...13) / ^⧪yad "vayam āhāreṇa prīṇitagātrāḥ(14) saṁtarpitagātrāḥ pratyupasthite sāyāhnakāle samaye, abhikrāntāyāṁ(15) rajanyām, maulībaddhikābhiḥ sārdham alāburomaśabāhubhiḥ kandukastanibhir nārībhiḥ sārdhaṁ(16) krīḍantaḥ(17), ramamāṇāḥ, paricārayantaḥ(18), auddhatyaṁ dravaṁ prāviṣkariṣyāma" iti / drava eṣa ārye dharmavinaye yaduta kāmarāgopasaṁ^⧪hitā maithunopasaṃhitāḥ(19) pāpakā akuśalā dharmā (20...vitarkāḥ / yair...20) (21...ayaṁ khādyamāno bādhyamāna...21) uddhatendriyo(1) bhavaty unnatendriyaś(2) ca, drutamānasaḥ, plutamānasaḥ, asthitamānaso 'vyupaśāntamānasaḥ, te punar atyartham(3) āhāram āharanto dravārtham āharantīty ucyate / śrutavāṃs tv āryaśrāvakaḥ(4) pratisaṁkhyānabalika ādīnavadarśī niḥ^⧪saraṇaṁ prajānan(5) paribhuṅkte / (6...na tu(7) tathā yathā te kāmopabhogino bhuñjante...6) / tenāha na dravārtham //

(8)na madārthaṁ na maṇḍanārthaṁ na vibhūṣaṇārtham iti /

yathāpi ta eva kāmopabhogina ity (9...artham āhāram...9) āharanti / "adya vayam āhāram āhṛtavanto yaduta prabhūtañ ca tṛptito yathāśaktyābalam(10) / snigdhaṁ ca, vṛṣyañ(11) ca, bṛṃhaṇīyañ ca, varṇasaṁpannam, ^⧪gandhasaṁpannam, rasasaṁpannam endhībhūte(12) / nirgatāyāṁ(13) rajanyāṁ śaktā bhaviṣyāmaḥ pratibalā vyāyāmakaraṇaḥ(14), yadutātatīkriyayā(15) vā, nirghātena(16), vyāyāmaśilayā vā, ulloṭhanena(17) vā(18), pṛthivīkhātena vā, bāhuvyāyāmena vā, pādāvaṣṭambhanena vā, plavanena vā laṅghanena(19) vā cakravyāyāmena(20) vā / taṁ(21) ca punar (22...vyāyāmaṁ niśritya...22) balavanto ^⧪bhaviṣyāmaḥ(23) vyāyatagātrā(24) / dīrghaṁ(25) cārogāḥ, cirakālaṁ cāsmākaṁ yauvanam(26) anuvartakaṁ bhaviṣyati, no tu tvaritaṁ virūpakaraṇī(27) jarā deham abhibhaviṣyatī"ti(28) / "cirataraṁ ca jīviṣyāma" iti / "prabhūtabhakṣaṇe ca pratibalā bhaviṣyāmaḥ / bhuktaṁ ca(1) samyak pariṇamiṣyati / doṣāṇāṃ cāpacayaḥ(2) kṛto bhaviṣyati"/ ity ārogyamadārtham, ^⧪yauvanamadārtham(3), jīvitamadārthaṁ paribhuñjate /

(4)teṣāṁ punar evaṁ bhavati / "kṛtavyāyāmā vayaṁ snātrasaṁvidhānaṁ kariṣyāmo yaduta śucinā toyena (5...gātrāṇi prakṣālayiṣyāmaḥ(6) / prakṣālitagātrāś ca...5) (7...keśāni ca...7) prasādhayiṣyāmaḥ / vividhena cānulepanena, ^⧪kāyam anūpalipya(8) vividhair vastrair(9) vividhair mālyair vividhair alaṁkāraiḥ kāyaṁ bhūṣayiṣyāmaḥ" / tatra yat(10) snānaprasādhanānulepanam idam ucyate teṣāṁ maṇḍanam / tathā maṇḍanajātānāṁ yad vastramālyābharaṇadhāraṇam idam ucyate vibhūṣaṇam iti / maṇḍanārthaṁ vibhūṣaṇārthaṁ paribhuñjate(11) /

ta evaṁ madamattā maṇḍanajātivibhūṣitagātrāḥ / pratyupasthite(12) ^⧪madhyāhnasamaye sāyāhnasamaye vā bhaktasamaye tṛṣitā bubhukṣitāś ca, pareṇa tarṣeṇa(13), parayā nandyā, pareṇāmodena, anādīnavadarśino(14) niḥsaraṇam aprajānanto(15) yathopapannam āhāram āharanti /

yāvad eva punaḥ punar dravārtham, madārtham(16), maṇḍanārtham, vibhūṣaṇārthaṁ ca(17) / śrutavāṁs tv āryaśrāvakaḥ pratisaṁkhyānabalika ādīnavadarśī niḥsaranaṁ ^⧪prajānan paribhuṅkte / na tu tathā yathā te kāmopabhoginaḥ paribhuñjate(18) / "nānyatrermam asaṁniṣevaṇaṁ(19) prahātavyam āhāraṁ pratiniṣevamāṇa eva prahāsyāmi''ti //

yāvad evāsya kāyasya sthitaya iti bhuktvā nābhuktvā yaś ca jīvitasya(20) kāyasthitir ity ucyate / "so 'ham imam āhāram āhṛtya jīviṣyāmi, na mariṣyāmī''ty āhara^⧪ti / tenāha (21) yāvad evāsya(22) kāyasya sthitaye //

kathaṁ yāpanāyā āharati /

dvividhā yātrā, asti kṛcchreṇa yātrā(1), asty akṛcchreṇa //

kṛcchreṇa yātrā katamā / (2...yadrūpam āhāram āharato...2) jighatsā daurbalyaṁ vā bhavati /duḥkhito vā bāḍhaglānaḥ /

adharmeṇa vā piṇḍapātaṁ paryeṣate, na dharmeṇa / raktaḥ paribhuṅkte sakto gṛddho grathito mūrchito 'dhyavasito^⧪ 'dhyavasāyam āpannaḥ /

guruko vāsya(3) kāyo bhavaty akarmaṇyaḥ, aprahāṇakṣamaḥ,

(4...yenāsya dhandhaṁ...4) cittaṁ samādhīyate(5) /

kṛcchreṇa vāśvāsapraśvāsāḥ pravartante /

styānamiddhaṁ vā cittaṁ (6..paryavanahati / iyam...6) ucyate kṛcchreṇa yātrā //

akṛcchreṇa yātrā katamā / yathāpi tadrūpam āhāram āharato yathā jighatsā daurbalyaṁ vā na bhavati / nābhyadhiko^⧪ bhavati duḥkhito vā bāḍhaglānaḥ / dharmeṇa vā piṇḍapātaṁ paryeṣate, na vādharmeṇa / arakto(7) vā paribhuṅkte 'sakto 'gṛdhro 'grathito(8) 'mūrchito(9) 'nadhyavasito 'nadhyavasāyam āpannaḥ / na cāsya kāyo guruko bhavati karmaṇyo bhavati prahāṇakṣamaḥ / yenāsya tvaritaṁ cittaṁ samādhīyate / alpakṛcchreṇāśvasapraśvāsāḥ pravartante / styā^⧪namiddhaṁ cittaṁ na (10...paryavanahati / iyam...10) ucyate 'lpakṛcchreṅa(11) yātrā //

tatra yā kṛcchreṇa yātrā tayā jīvitasthitir bhavati, kāyasya sāvadyā(12) sasaṃkliṣṭā / tatra ye 'yam alpakṛcchreṇa(13) yātrā tayā jīvitasthitir bhavati / kāyasya sā ca punar anavadyāsaṁkliṣṭā /

tatra śrutavān āryaśrāvakaḥ sāvadyāṁ saṁkliṣṭāṁ yātrāṁ parivarjayati, anavadyām a^⧪saṁkliṣṭāṁ yātrāṁ gacchati, pratiṣevate / tenāha yāpanāyai //

sā punar anavadyāsaṁkliṣṭā yātrā yā pūrvam uktā tāṁ kathaṁ kalpayati(1) / āha / yady "ayaṁ jighatsoparataye, brahmacaryānugrahāye''ti, "paurāṇāṁ ca vedanāṁ prahāsyāmi navāṁ ca notpādayiṣyāmi / ^⧪yātrā ca me bhaviṣyati / balaṁ ca, sukhaṁ cānavadyatā ca, sparśavihāratā ce"ti / evaṁ pratiṣevamāṇaḥ anavadyām asaṁklṣṭāṁ yātrāṁ kalpayati //

kathaṁ ca punar jighatsoparataya āharati / pratyupasthite bhaktasamaye, utpannāyāṁ kṣudhāyām, yadā paribhuṅkte tasyaiva kṣutparyavasthānasya jighatsādaurbalyasya ca prativigamāya tāñ ca mātrāṁ pa^⧪ribhuṅkte / yathāsya bhuktavato 'kāle punar jighatsādaurbalyaṃ na bādhate, yaduta(2) sāyāhnasamaye vā, abhikrāntāyāṁ vā rajanyām, śvobhūte 'pratyupasthite(3) bhaktasamaye / evaṁ jighatsoparataya āharati //

kathaṁ brahmacaryānugrahāyāharati / tāṁ mātrāṁ paribhuṅkte / tadrūpam āhāram āharati / yenāsya kuśalapakṣe ^⧪prayuktasya (4...dṛṣṭa eva dharme...4) bhuktasamanantaraṁ tasminn eva vā divase 'gurukaḥ kāyo bhavati / karmaṇyaś ca bhavati, prahāṇakṣamaś ca, yenāsya tvaritatvaritaṁ(5) cittaṁ samādhīyate(6) / alpakṛcchreṇāśvāsapraśvāsāḥ pravartante / styānamiddhaṁ cittaṁ na paryavanahati(7), yenāyaṁ bhavyo bhavati pratibalaś ca kṣipram eva, aprāptasya prā^⧪ptaye, anadhigatasyādhigamāya, asākṣātkṛtasya sākṣātkriyāyai / evaṁ brahmacaryānugrahāyāharati //

kathaṁ "paurānāṁ vedanāṁ prahāsyāmī''ty āharati / yathāpi(8) tad atītam adhvānam upādāyāmātrayā vā paribhuktaṁ bhavaty apathyaṁ(9) vā, apariṇate(10) vā, yenāsya vividhaḥ kāyika ābādhaḥ samutpanno bhavati / tadya^⧪thā kaṇḍūḥ(11), (1...kuṣṭhaḥ kiṭibhaḥ...1) kilāsa iti vistareṇa pūrvavat / tasya cābādhanidānā utpadyante śārīrikā vedanā duḥkhās(2) tīvrāḥ, kharāḥ(3), kaṭukā, amanāpāḥ(4) / tasyābādhasyopaśamāya tāsāṁ ca tannidānānāṁ duḥkhānāṁ vedanānām upaśamāya hitaṁ pathyam(5) anukūlam ānulomikaṁ vaidyopadiṣṭena vidhinā bhaiṣajyaṁ pratiṣevate / ^⧪sāṁpreyaṁ cāhāram āharati / yenāsyotpannasyābādhasya tannidānānāṁ ca duḥkhānāṁ vedanānāṁ prahāṇaṁ bhavati / evaṁ "paurāṇāṁ vedanāṁ prahāsyāmī''ty āhāram āharati //

(6...kathaṁ "navāṁ vedanāṁ notpādayiṣyāmī''ty āhāram āharati...6) / (7)sa vartamānam adhvānam upādāya sukhī, arogaḥ, balavān, nāmātrayā vā paribhuṅkte, apathyaṁ ^⧪vā(8), apariṇate (9...vā / yenāsyānāgatam...9) adhvānam upādāya śvo vā, uttaraśvo vā, viṣūcikā(10) vā kāye saṁtiṣṭheta / anyatamānyatamo vā kāye kāyika ābādhaḥ samutpadyeta / tadyathā (11...kaṇḍūḥ, kuṣṭhaḥ, kiṭibhaḥ...11), kilāsa iti vistareṇa pūrvavat / tannidānā(12) utpadyerañ(13) chārīrikā(14) vedanāḥ(15) pūrvavat / evaṁ ca "navāṁ vedanāṁ notpā^⧪dayiṣyāimī''ty āharati //

kathaṁ "yātrā me bhaviṣyati balaṁ(16) ca sukhaṁ cānavadyatā(17) ca sparśavihāratā ce''ty āharati /

yat tāvad bhuktvā(18) jīvatīty evaṁ yātrā bhavati /

yat punar jighatsādaurbalyam apanayati evam asya balaṁ(16) bhavati /

yat punaḥ paurāṇāṁ vedanāṁ prajahāti / navāṁ (19)notpādayaty evam asya sukhaṁ bhavati /

yat puna^⧪r dharmeṇa piṇḍapātaṁ paryeṣṭyāraktaḥ(20) paribhuṅkte(21) 'sakta iti vistareṇa pūrvavad evam asyānavadyatā(22) bhavati /

yat punar bhuktavato na gurukaḥ kāyo bhavati, karmaṇyaś ca bhavati, prahāṇakṣamo(1) vistareṇa pūrvavad evam asya sparśavihāratā bhavati /

tenāha pratisaṁkhyāyāhāram āharati / na dravārtham, na madārtham, na maṇḍanārtham iti vistareṇa pūrva^⧪vad ayaṁ tāvad bhojane mātrajñatāyā vistaravibhāgaḥ //

samāsārthaḥ punaḥ katamaḥ / āha / yaṁ(2) ca paribhuṅkte yathā ca paribhuṅkte (4...'yam samāsārthaḥ(3) / kaṁ paribhuṅkte...4) / yaduta kavaḍaṃkāram (5...āhāram, manthā...5) vā, apūpā vā, odanakulmāṣaṁ vā vistareṇa pūrvavat / kathaṁ paribhuṅkte(6) / pratisaṁkhyāya paribhuṅkte / na dravārtham, na madārtham, ^⧪na maṇḍanārtham(7) iti vistareṇa pūrvavat //

punar aparaḥ(8) samāsārthaḥ / pratipakṣaparigṛhītaṁ ca paribhuṅkte kāmasukhallikāntavivarjitaṁ(9) cātmaklamathāntavivarjitaṁ ca brahmacaryānugrahāya ca(10) /

(12...kathaṁ(11) pratipakṣaparigṛhītam...12) / yad āha / pratisaṁkhyāyāhāram āharati /

kathaṁ kāmasukhallikāntavivarjitaṁ ca(10) / yad āha / na dravārthaṁ na madārtham, na maṇḍanā^⧪rtham, na vibhūṣaṇārtham iti /

katham ātmaklamathāntavivarjitam / yad āha / "jighatsoparataye, paurāṇāṁ ca vedanāṁ prahāsyāmi / navāṁ ca notpādayiṣyāmi / yātrā ca me bhaviṣyati / balaṁ ca sukhaṁ ce''ti /

kathaṁ brahmacaryānugrahāya paribhuṅkte / yad āha / brahamacaryānugrahāya, "anavadyatā ca sparśavihāratā ca me bhaviṣyatī"ti //

punar aparaḥ(13) ^⧪samāsārthaḥ / dvayam idaṁ bhojanaṁ, cābhojanaṁ ca /

tatrābhojanaṁ yat sarveṇa sarvaṁ sarvathā kiṁcin na paribhuṅkte / abhuñjānaś(1) ca mriyate /

tatra bhojanaṁ dvividham / samabhojanam, viṣamabhojanaṁ ca /

tatra samabhojanaṁ yan nātyalpaṁ nātiprabhūtam, nāpathyam(2), nāpariṇate na saṁkliṣṭam /

tatra viṣamabhojanaṁ yad(3) atyalpam atiprabhūtaṁ ca, apariṇate(4) vā, apathyaṁ(5) vā, ^⧪saṁkliṣṭaṁ vā paribhuṅkte /

tatra samabhojane nātyalpabhojane jighatsādaurbalyam anutpannaṃ notpādayati, utpannaṁ prajahāti /

tatra nātiprabhūtabhojanena(6) samabhojanena(7) na gurukaḥ kāyo bhavaty akarmaṇyaḥ, aprahāṇakṣamo vistareṇa pūrvavat /

tatra pariṇatabhojanena pathyabhojanena(8) samabhojanena(9) paurāṇāṁ ca vedanāṁ prajahāti / navāṁ ca notpādayiṣyaty e^⧪vam asya yātrā bhavati balaṁ ca, sukhaṁ ca /

asaṁkliṣṭabhojanena samabhojanenānavadyatā ca bhavati sparśavihāratā ca /

tatrātyalpabhojanaṁ yena jīvati (10...jighatsādaurbalyaparītaś ca jīvati...10) / atiprabhūtabhojanam / yenāsya gurubhārādhyākrāntaḥ(11) kāyo bhavati / na ca kālena bhaktaṁ(12) pariṇamati /

tatrāpariṇatabhojanena viṣūcikā(13) kāye(14) saṁtiṣṭhate / ^⧪anyatamānyatamo vā kāye (15...kāyika ābādhaḥ...15) samutpadyate / yathāpariṇatabhojanenaivam apathyabhojanena(16) /

tatrāyam apathyabhojane(16) viśesaḥ / doṣaḥ pracayaṁ gacchati, kharaṁ cābādhaṁ(17) spṛśati /

tatra saṁkliṣṭabhojanenādharmeṇa piṇḍapātaṁ paryeṣya raktaḥ paribhuṅkte, sakto gṛddho grathita iti vistareṇa pūrvavat /

iti yaḥ samabhojanaṁ ca paribhuṅkte / ^⧪viṣamabhojanaṁ ca parivarjayati / tasmād bhojane samakārīty ucyate / bhojane ca samakāritaiṣā ebhir ākārair(18) ākhyātā, uttānā, vivṛtā, saṁprakāśitā / yaduta pratisaṁkhyāyāhāram āharati / na dravārtham, na madārtham, na maṇḍanārtham, na vibhūṣaṇārtham iti vistareṇa pūrvavat //

tatra yat tāvad āha / "pratisaṃkhyāyāhāram āharati / na dravārtham, na madārtham, na maṇḍanārthaṁ ^⧪na vibhūṣaṇārtham", yāvad eva,"asya kāyasya sthitaye, yāpanāyai", anena tāvad abhojanaṁ ca(1) pratikṣipati /

yat punar āha / "jighatsoparataye, brahmacaryānugrahāya" vistareṇa yāvat "sparśavihāratāyai", anena viṣamabhojanaṁ pratikṣipati /

kathaṁ ca punar viṣamabhojanaṁ pratikṣipati / ["bkres pa bsal(2) bar bya ba'i phyir źes gaṅ gsuṅs pa des ni / re źig zas ha caṅ chuṅ ba'i (3...zas ran pa ma yin" pa...3) spoṅ bar byed do ] /

yat tāvat āha / "brahmācaryānugrahāya", anenātiprabhūtabhojanaṁ(4) pratikṣipati /

yad ā^⧪ha / "paurāṇāṁ ca vedanāṁ prahāsyāmi, navāṁ ca notpādayiṣyāmī''ty (5...anenāpariṇatabhojanatām apathya bhojanatāṁ...5) ca pratikṣipati /

yad āha / "yātrā ca me bhaviṣyati, balaṁ", anena nātyalpabhojanatāṁ(6) nātiprabhūtabhojanatāṁ(7) ca darśayati(8) /

yad āha / "sukhaṁ ca me bhaviṣyatī''ty anena (9...pariṇatabhojanatāṁ pathyabhojanatāṁ ^⧪ca darśayati...9) /

yad āha / "anavadyatā ca me bhaviṣyati, sparśavihāratā ce''ty anenāsaṁkliṣṭabhojanatāṁ darśayati /

yo 'sāv adharmeṇa piṇḍapātaṁ paryeṣya raktaḥ paribhuṅkte / sakto vistareṇa pūrvavat / sa saṁkliṣṭaś(10) ca paribhuṅkte, sāvadyatā cāsya bhavati / tasyaiva ca kuśalapakṣaprayuktasya pratisaṁlayane, yoge, manasikāre, uddeśasvādhyāye(11), ^⧪arthacintāyāṁ ta eva (12...pāpakā akuśalā...12) vitarkāś cittam anusravanti(13) / ye 'sya tannimnām(14), tatpravaṇām, tatprāgbhārām(15) cittasantatiṁ pravartayanti / yenāsya sparśavihāro na(1) bhavati /

sā ceyaṁ dvividhā sparśāvihāratā / atiprabhūtabhojanaparivarjanāc ca yenāsya na gurukaḥ kāyo bhavaty akarmaṇyaḥ, aprahāṇakṣama iti(2) vistareṇa pūrvavat / ^⧪(3...āhāre cāsvādākaraṇād...3) yenāsya (4...vitarkasaṁkṣobhakṛtāsparśavihāratā...4) na bhavati /

tad evaṃ sati sarvair ebhiḥ padair bhojane samakāritā vyākhyātā bhavati /

iyam(5) ucyate bhojane mātrajñatā // vistarataḥ saṁkṣepataś ca //

pūrvarātrāpararātraṁ jāgarikāyogasyānuyuktatā(1) katamā / tatra (2...katamaḥ pūrvarātraḥ / katamo 'pararātraḥ...2) / katamo ^⧪jāgarikāyogaḥ / katamā jāgarikāyogasyānuyuktatā //

*tatrāyaṁ(3) sāyāhnaṁ pūrvarātraḥ(4), sāyāhnaṁ sūryasyāstaṅgamanam(5) upādāya, yo rātryāḥ pūrvabhāgaḥ sātirekaṁ praharam(6) /

(7...apararātraḥ katamaḥ / yo rātryā aparabhāgaḥ sātirekaṁ praharam* /...7)

tatrāyaṁ jāgarikāyogaḥ / yad āha / divā caṅkramaniṣadyābhyām āvaraṇīyebhyo dharmebhya^⧪ś cittaṁ pariśodhayati / (8...rātryāḥ prathame yāme caṅkramaniṣadyābhyām āvaraṇīyebhyo dharmebhyaś cittaṁ pariśodhayati...8) / pariśodhya,(9) bahir vihārasya pādau prakṣālya, vihāraṁ praviśya, dakṣiṇena pārśvena śayyāṁ kalpayati pāde pādam ādhāya, ālokasaṁjñī smṛtaḥ saṁprajānann(10) utthānasaṁjñām eva manasikurvan, sa rātryāḥ paścime yāme ^⧪laghu laghv eva prativibudhya, caṅkramaniṣadyābhyām āvaraṇīyebhyo dharmebhyaś cittaṁ pariśodhayati /

tatreyaṁ jāgarikāyogasyānuyuktatā(11) / yathāpi tad buddhasya bhagavataḥ śrāvako jāgarikāyogasya(12) śrotā tatra ca(13) śikṣitukāmo bhavati / tathābhūtasyāsya(14) "yaj jāgarikāyogam ārabhya buddhānujñātaṁ jāgarikāyogaṁ(15) saṁpādayiṣyā^⧪mī"ti yaś chando vīryo(16) vyāyāmo niṣkramaḥ (17...parākramaḥ sthāna ārambha...17) utsāha utsūḍhir aprativāṇiś cetasaḥ saṅgrahaḥ sātatyam(1) //

tatra kathaṁ divā(2) caṅkramaniṣadyābhyām āvaraṇīyebhyo dharmebhyaś cittaṁ pariśodhayati /

*"divā"◡ucyate sūryasyābhyudgamanasamayam upādāya yāvad astaṁgamanasamayāt(3)* /

"caṅkrama" ucyata āyate(4) ^⧪vipulamāpite(5) pṛthivīpradeśe (6)gamanapratyāgamanapratisaṁyuktaṁ(7) kāyakarma(8) /

"niṣadyā^⧪◡ucyate yathāpīhaikatyo mañce vā pīṭhe vā tṛṇasaṁstare vā niṣīdati, paryaṅkam ābhujya, ṛjuṁ kāyaṁ praṇidhāyābhimukhīṁ smṛtim upasthāpya /

āvaraṇāny ucyante pañca nivaraṇāni / āvaraṇīyā dharmā ye nivaraṇasthānīyā dharmā nivaraṇāhārakāḥ(9) / te ^⧪punaḥ katame / kāmacchandaḥ, vyāpādaḥ(10), (11...styānamiddham, auddhatyakaukṛtyam...11), vicikitsā, śubhatā(12) pratighanimittam andhakāro jñātijanapadāmaravitarkaḥ paurāṇasya(13) ca hasitakrīḍitaramitaparivāritasyānusmṛtiḥ(14), trayaś cādhvānaḥ, tryadhvagatā cāyoniśodharmacintā(15) //

ebhyaḥ kathaṁ caṅkrameṇa cittaṁ(16) pariśodhayati / (17...katibhyaś ca pariśodhayati...17) / ^⧪styānamiddhāt(18) styānamiddhāhārakāc(19) cāvaraṇāt pariśodhayati / ālokanimittam anena sādhu ca suṣṭhu ca sugṛhītaṁ bhavati sumanasikṛtaṁ sujuṣṭaṁ supratividdham / sa ālokasahagatena suprabhāsasahagatena(20) cittena channe vā, abhyavakāśe vā, caṅkrame caṅkramyamāṇaḥ(21) anyatamānyatamena prasadanīyenālambanena cittaṁ saṁdarśaya^⧪ti samuttejayati saṁpraharṣayati / yaduta buddhānusmṛtyā vā, dharmasaṅghaśīlatyāgadevatānusmṛtyā vā / kāye(1) vā punar anena styānamiddhādīnavapratisaṁyuktā dharmāḥ śrutā bhavanty udgṛhītā dhṛtāḥ / tadyathā sūtraṁ geyaṁ vyākaraṇaṁ gāthodānanidānāvadānetivṛttakajātakavaipulyādbhutadharmopadeśāḥ(2) / yeṣu styānamiddham a^⧪nekaparyāyeṇa vigarhitaṁ vijugupsitam / styānamiddhaprahāṇaṁ punaḥ stutaṁ varṇitaṁ praśastam / tān(3) vistareṇa svareṇa svādhyāyaṁ karoti / pareṣāṁ vā prakāśayati, arthaṁ vā cintayati tulayaty upaparīkṣate, diśo vā vyavalokayati, candranakṣatragrahatārāṣu(4) vā dṛṣṭiṁ cārayati(5), udakena mukham ākledayati / evam asya tat styānamiddhaparya^⧪vasthānam anutpannaṁ ca notpadyate, utapannaṁ ca prativigacchati / evam anena tasmād āvaraṇīyād(6) dharmāc cittaṁ pariśodhitaṁ bhavati //

tatra niṣadyayā katamebhya āvaraṇīyebhyo dharmebhyaś cittaṁ (7...pariśodhayati / kathaṁ ca punaḥ pariśodhayati /

āha / caturbhya āvaraṇīyebhyo dharmebhyaḥ...7) ^⧪pariśodhayati, kāmacchandād vyāpādād auddhatyakaukṛtyād vicikitsāyā^⧪s tadāhārakebhyaś ca dharmebhyaḥ //

sa utpanne vā kāmacchandaparyavasthāne prativinodanāyānutpanne vā dūrīkaraṇāya, niṣadya paryaṅkam ābhujya, ṛjuṁ kāyaṁ praṇidhāya pratimukhaṁ(8) smṛtim upasthāpya, vinīlakaṁ vā vipūyakaṁ vā vipaḍumakaṁ(9) vā vyādhmātakaṁ(10) vikhāditakaṁ vā vilohitakaṁ vāsthiṁ(11) vā śaṁkalikāṁ vānyatamānyatamaṁ(12) bhadrakaṁ ^⧪samādhinimittaṁ manasikaroti / ye vā (13...punar anena...13) dharmāḥ kāmarāgaprahāṇam evārabhya kāmacchandaprahāṇāyodgṛhītā(14) bhavanti, dhṛtā vacasā parijitā manasānvīkṣitā dṛṣṭyā supratividdhāḥ / tadyathā sūtraṁ geyaṁ vyākaraṇam iti vistareṇa pūrvavat / ye 'nekaparyāyeṇa kāmarāgaṁ kāmacchandaṁ kāmālayaṁ kāmaniyantiṁ kāmādhyava^⧪sānaṁ vigarhanti vivarṇayanti vijugupsayanti / kāmarāgaprahāṇam anekaparyāyeṇa stuvanti varṇayanti praśaṁsanti(1) / tān(2) dharmāṁs tathā niṣaṇṇo yoniśo(3) manasikaroti / evam asyānutpannaṁ ca kāmacchandaparyavasthānaṁ notpadyate, utpannaṁ ca kāmacchandaparyavasthānaṁ prativigacchati(4)//

tatra vyāpāde 'yaṁ viśeṣaḥ / tathā niṣaṇṇo ^⧪maitrīsahagatena cittenāvaireṇāsapathenāvyābādhena(5) vipulena mahadgatenāpramāṇena(6) subhāvitenaikāṁ diśām adhimucya spharitvopasaṁpadya(7) viharati / tathā dvitīyāṁ tathā tṛtīyāṁ tathā caturthīm ity ūrdhvam adhas tiryak sarvam anantaṁ lokaṁ spharitvopasaṁpadya(8) viharati / śeṣaṁ pūrvavat //

tatrauddhatyakaukṛtye viśeṣaḥ / tadya^⧪thā niṣaṇṇo(9) 'dhyātmam eva cittaṁ sthāpayati saṁsthāpayati saṁniṣpādayaty(10) ekotīkaroti samādhatte / śeṣaṁ pūrvavat //

*tatra vicikitsānivaraṇe viśeṣaḥ / tathā san niṣaṇṇo(11) 'tītam adhvānaṁ nāyoniśo manasikaroti(12), anāgataṁ pratyutpannam adhvānaṁ nāyoniśo manasikaroti / "kiṁ nv aham abhūvam atīte 'dhvani(13), āhosvin nāham atīte 'dhvani, ko nv aham abhūvam, kathaṁ nv aham abhūvam atīte 'dhvani / ko nv ahaṁ bhaviṣyāmy anāgate 'dhvani, kathaṁ bhaviṣyāmy anāgate 'dhvani / ke santaḥ ke bhaviṣyāmaḥ / ayaṁ sattvaḥ kuta āgataḥ, itaś cyutaḥ kutragāmī bhaviṣyati" sa ^⧪ityevaṁrūpam(14) ayoniśomanasikāraṁ varjayitvā ^⧪yoniśo manasikaroti*, atītam apy(15) adhvānam anāgatam pratyutpannam apy adhvānam /

sa dharmamātraṁ paśyati vastumātraṁ sac ca sato 'sac cāsato hetumātraṁ phalamātram, nāsadbhūtaṁ samāropaṁ karoti, na sadvastu nāśayaty apavadati, bhūtaṁ bhūtato jānāti / yadutānityato vā duḥkhato vā śūnyato vānātmato vā(1) nityeṣu duḥkheṣu śūnyeṣv anātmasu dharmeṣu / sa ^⧪evaṁ yoniśo manasikurvan, buddhe 'pi niṣkāṅkṣo bhavati nirvicikitsaḥ(2), dharme saṁghe duḥkhe samudaye nirodhe mārge hetau hetusamutpanneṣu dharmeṣu niṣkāṅkṣo(3) bhavati nirvicikitsaḥ / śeṣaṁ pūrvavat //

tatra vyāpāde vaktavyam / yo 'nena pratighaṁ pratighanimittaṁ cārabhya, tasya ca prahāṇāya, dharmā udgṛhītā(4) iti vistaraḥ(5) /

^⧪auddhatyakaukṛtye vaktavyam / anenauddhatyakaukṛtyam(6) ārabhya, tasya ca prahāṇāya, dharmā udgṛhītā iti vistareṇa pūrvavat /

vicikitsāyāṁ vaktavyam / ye 'nena vicikitsām(7) ārabhya, tasyāś ca prahāṇāya, dharmā udgṛhītā(4) iti vistareṇa (8...pūrvavat(9) /

evam anena...8) kāmacchandanivaraṇād vyāpādastyānamiddhauddhatyakaukṛtyavicikitsānivaraṇāc(10) ^⧪cittaṁ viśodhitaṁ bhavati, tadāhārakebhyaś ca dharmebhya āvaraṇīyebhyaḥ / tenāha / caṅkramaniṣadyābhyām āvaraṇīyebhyo dharmebhyaś cittaṁ pariśodhayati /

(11...sā khalv eṣā...11) dharmādhipateyāvaraṇīyebhyo dharmebhyaś cittasya pariśodhanākhyāta(12) //

asti punar ātmādhipateyā lokādhipateyā cāvaraṇīyebhyo dharmebhyaś citta^⧪pariśodhanā /

ātmādhipateyā katamā / yathāpi tadutpanne 'nyatamānyatamasmin nivaraṇe, ātmata evāpratirūpatāṁ(13) viditvā, utpannaṁ nivaraṇaṁ nādhivāsayate(14) prajahāti vinodayati vyantīkaroti, tena nivaraṇenātmānaṁ(15) lajjāyamānaḥ(16), cetasa upakleśakareṇa prajñādaurbalyakareṇa vighātapakṣyeṇa / e^⧪vam asāv ātmānam evādhipatiṁ kṛtvā, āvaraṇīyebhyo dharmebhyaś cittaṁ pariśodhayati /

kathaṁ lokam adhipatiṁ kṛtvā ◡(1...āvaraṇīyebhyo dharmebhyaś cittaṁ pariśodhayati / ihāsya(2) nivaraṇe samutpanna utpattikāle vā pratyupasthita evaṁ bhavati, "ahaṁ ced anutpannaṁ nivaraṇam utpādayeyam, śāstā me 'pavaded devatā api ^⧪vijñā api sabrahmacāriṇo dharmatayā(3) vigarheyur(4)" iti / sa lokam evādhipatiṁ kṛtvā...1), anutpannaṁ ca nivaraṇaṁ notpādayati, utpannaṁ ca prajahāti / evaṁ lokam adhipatiṁ kṛtvā, āvaraṇīyebhyo dharmebhyaś cittaṁ pariśodhayati //

śayanāsanapratiguptyarthaṁ punar "lokācāraś(5) cānuvṛtto bhaviṣyatī''ti / yāvad rātryāḥ prathame yāme caṅkrama^⧪niṣadyābhyām (6...āvaraṇīyebhyo dharmebhyaś cittaṁ pariśodhayati...6) / āvaraṇīyebhyo dharmebhyaś(7) cittaṁ pariśodhya, bahir vihārasya pādau prakṣālayati / prakṣālya, vihāraṁ praviśya śayyāṁ kalpayati / yāvad eva svapnaupacayikānāṁ(8) mahābhūtānām upacayāya / upacito 'yaṁ kāyaḥ karmaṇyataraś ca bhaviṣyati, anukūlataraś ca (9...sātatyena nipake...9) kuśalapakṣaprayoge //

*kena ^⧪kāraṇena dakṣiṇena(10) pārśvena śayyāṁ kalpayati / siṁhasya prāṇinaḥ sādharmyeṇa / kiṁ punar atra sādharmyam / siṁhaḥ prāṇī(11) sarveṣāṁ tiryagyonigatānāṁ prāṇināṁ vikrānta utsāhī dṛḍhaparākramaḥ / bhikṣur api jāgarikāyogānuyukta(12) ārabdhavīryo viharati vikrānta utsāhī dṛḍhaparākramaḥ / atas tasya siṁhopamaiva śayyā pratirūpā bhavati, no tu preta^⧪śayyā devaśayyā, na kāmabhogiśayyā(13) / tathā hi te sarva eva kusīdā hīnavīryā mandabala- parākramāḥ(1)* / api tu(2) dharmataiṣā yad dakṣiṇena pārśvena siṁhopamāṁ śayyāṁ kalpayato na tathā gātrāṇāṁ vikṣepo bhavati, na ca śayānasya smṛtisaṁpramoṣo bhavati, na ca gāḍhaṁ svapiti, pāpakāṁś ca svapnān(3) na paśyati / anyathā tu śayyāṁ kalpaya^⧪to viparyayeṇa sarve doṣā veditavyāḥ / tenāha / (4...pāde pādam ādhāya...4) dakṣiṇena pārśvena śayyāṁ kalpayati //

(5...katham ālokasaṁjñī śayyāṁ kalpayati...5) / ālokanimittam anena sūdgṛhītaṁ bhavati sumanasikṛtaṁ sujuṣṭaṁ supratividdham / tad eva(6) manasikurvan sa prabhāsahagatena(7) cittena śayyāṁ kalpayati / suptasyāpi cāsya yena na bhavati cetaso 'ndhakārāyitatvam / evam ālokasaṁjñī śa^⧪yyāṁ kalpayati //

kathaṁ smṛtaḥ śayyāṁ(8) kalpayati / ye 'nena dharmāḥ(9) śrutā bhavanti cintitā vā(10) bhāvitā vā kuśalā arthopasaṁhitāḥ, tadanvayāsya smṛtir yāvat svapanakāle 'nuvartinī(11) bhavati / yayāsya(12) suptasyāpi ta eva dharmā jāgrata ivābhilapanti(13), teṣv eva ca dharmeṣu taccittaṁ bahulam anuvicarati / iti yathāsmṛtyā yathāsmṛtaḥ^⧪ (14...kuśalacittaḥ śayyāṁ...14) kalpayati, avyākṛtacitto(15) vā / evaṁ smṛtaḥ śayyāṁ kalpayati //

kathaṁ saṁprajānan(16) śayyāṁ kalpayati / suptasyāsya tathā smṛtasya yasmin samaye 'nyatamānyatamenopakleśena cetasaḥ saṁkleśo bhavati / sa utpadyamānam eva taṁ saṁkleśaṁ samyag eva prajānāti, nādhivāsayati(1), prajahāti(2), pratividhyati, ^⧪pratyudāvartayati mānasam / tenocyate saṃprajānan(3) śayyāṁ kalpayati //

kathaṁ utthānasaṁjñām eva manasikurvan śayyāṁ kalpayati(4) / sa vīryasaṁpragṛhītaṁ cittaṁ kṛtvā śayyāṁ kalpayati / (5...supratibuddhikayā suhrasvamiddhaḥ...5) / tadyathāraṇyako mṛgaḥ, no tu sarveṇa sarvaṁ middhāvakramaṇanimnaṁ(6) cittaṁ karoti, na(7) tatpravaṇam, na tatprāgbhāram /

api ^⧪cāsyaivaṁ bhavati / "aho batāhaṁ buddhānujñātāṁ jāgarikāṁ(8) sarveṇa sarvaṁ sarvathā saṁpādayeyam" iti / (9) tasyāś(10) ca saṁpādanārthaṁ (11...bhṛśaṁ ghanarasena prayogeṇa chandagato viharaty abhiyuktaś ca...11) /

api cāsyaivaṁ bhavati / "yathāham adya jāgarikārtham ārabdhavīryo vyahārṣam, kuśalānāṁ ca dharmāṇāṁ bhāvanāyai dakṣo 'nalasa utthānasaṁpannaḥ / śvaḥ ^⧪prabhāte, nirgatāyāṁ ca(12) rajanyām, bhūyasyā mātrayārabdhavīryo vihariṣyāmy utthānasaṁpanna" iti /

tatraikayotthānasaṁjñayā na(13) gāḍhaṁ svapiti / yenāyaṁ(14) śaknoti laghu laghv evotthānakāla utthātum, na kālātikrāntaṁ pratibudhyati / dvitīyayotthānasaṁjñayā buddhānujñātāṁ siṁhaśayyāṁ kalpayaty anyūnām(15) anadhikām / tṛtīyayotthānasaṁjñayā cchandaṁ ^⧪na sraṁsayati / (16) smṛtisaṁpramoṣe saty uttaratrottaratra samādānāya prayukto bhavati / evam utthānasaṁjñām eva manasikurvan śayyāṁ kalpayati //

(1)sa rātryāḥ paścime yāme laghu laghv eva prativibudhya caṅkramaniṣadyābhyām(2) āvaraṇīyebhyo dharmebhyaś cittaṁ pariśodhayatīti / rātryāḥ(3) *paścimo yāma ucyate,(4) yo 'pararātraḥ (5...sātirekaṁ praharam...5)* / sa cāyam ālokasaṁ^⧪jñī smṛtaḥ (6...saṁprajānann utthānasaṁjñām...6) eva manasikurvan rātyāḥ(7) madhyamaṁ yāmaṁ sātirekaṁ praharaṁ middham avakrāmayitvā(8), yasmiṁ samaye vyuttiṣṭhate(9) tatra tasmiṁ samaye vyuttiṣṭhate karmaṇyakāyo bhavati, utthāya nādhimātreṇa styānamiddhaparyavasthānenābhibhūtaḥ / yena nāsyottiṣṭhato(10) dhandhāyitatvaṁ vā syād mandā^⧪yitatvaṁ vālasyakausīdyaṁ vā / asati vā punas tasmin dhandhāyitatve mandāyitatva ālasyakausīdye laghu laghv evotthānaṁ bhavaty (11...ābhogamātrāt / caṅkramaniṣadyābhyām...11) āvaraṇīyebhyo dharmebhyaś cittasya(12) pariśuddhiḥ pūrvavad veditavyā(13) / ayaṁ tāvat pūrvarātrāpararātraṁ(14) (15...jāgarikāyogasyānuyuktatāvistaravibhāgaḥ...15) //

samāsārthāḥ pu^⧪naḥ katame /

iha jāgarikāyogam anuyuktasya puruṣapudgalasya catvāri samyakkaraṇīyāni(16) bhavanti / katamāni catvāri / (17)yāvaj jāgrati(18) tāvat kuśalapakṣaṁ na riñcati, (19...sātatyena nipake...19) kuśaladharmabhāvanāyām / kālena ca śayyāṁ kalpayati, nākālena / suptaś cāsaṁkliṣṭacitto middham avakrāmayati, na saṁkliṣṭacittaḥ / kālena ca prati^⧪vibudhyate(1), notthānakālam ativartate / (2...[nam gyi cha stod daṅ / nam gyi cha smad la mi ñal bar sbyor ba'i rjes su brtson pa'i skyes bu gaṅ zag gis yaṅ dag par bya ba ni bźi po de dag yin ṅo / ]...2) itīmāni catvāri samyakkaraṇīyāny ārabhya(3) bhagavatā śrāvakāṇāṁ(4) (5...jāgarikāyogānuyuktatā deśitā...5) //

kathaṁ ca punar deśitaḥ / yat tāvad āha / "divā caṅkramaniṣadyābhyām āvaraṇīyebhyo dharmebhyaś cittaṁ pariśodhayati / evaṁ rātryāḥ (6...prathamayāmaṁ caṅkramaniṣadyābhyām āvaraṇīyebhyo dharmebhyaś cittaṁ pariśodhayatī''ty...6) anena tāvat prathamaṁ samyakka^⧪raṇīyam ākhyātam / yaduta yāvaj jāgrati(7) tāvat kuśalapakṣaṁ na riñcati / (8...udyukto sātatyena nipake...8) kuśaladharmabhāvanāyām /

(9...yasmāt punar āha...9) / "bahir(10) vihārasya pādau prakṣālya, vihāraṁ praviśya dakṣiṇena pārśvena śayyāṁ kalpayati /

pāde pādam ādhāye''ty anena dvitīyaṁ samyakkaraṇīyam ākhyātam / yaduta kālena śayyāṁ kalpayati, ^⧪nākālena /

(9...yat punar āha...9) / "ālokasaṁjñī smṛtaḥ saṁprajānann(11) utthānasaṁjñām eva manasikurvan śayyāṁ kalpayatī''ty anena tṛtīyaṁ samyakkaraṇīyam ākhyātam / yadutāsaṁkliṣṭacitto middham avakrāmayati(12), na saṁkliṣṭacitta iti/

yat punar āha / ^⧪" (13)rātryāḥ paścime yāme laghu laghv eva prativibudhya, caṅkramaniṣadyābhyām(14) āvaraṇīyebhyo dharmebhyaś cittaṁ pariśodhayatī''ty anena caturthaṁ samyakkaraṇīyam ākhyātam / yaduta kālena prativibudhyati, notthānakālam ativartate /

iti *tatra yad uktam / "ālokasaṁjñī smṛtaḥ saṁprajānan vyutthānasaṁjñām eva manasikurvan śayyāṁ kalpayatī''ty / ato dvābhyāṁ(1) kāraṇābhyām asaṁkli^⧪ṣṭacitto middham avakrāmayati, yaduta smṛtyā, saṁprajanyena / dvābhyām punaḥ kāraṇābhyām, kālena prativibudhyate, no tu kālam ativartate, yadutālokasaṁjñayotthānasaṁjñayā ca /

kathaṁ punaḥ(2) / smṛtyā(3) kuśalam ālambanaṁ parigṛhya svapiti / saṁprajanyena tasmāt kuśalād ālambanāc cyavamānaṁ saṁkliśyamānaṁ ca(4) cittaṁ laghu laghv eva samyak prajānā^⧪ti / evam asyābhyāṁ dvābhyāṁ kāraṇābhyām asaṁkliṣṭacittasya(5) śayyā bhavati /

tatrālokasaṁjñayotthānasaṁjñayā ca na gāḍhaṁ(6) svapiti, nāsya dūrānugataṁ (7)tanmiddhaparyavasthānaṁ bhavati / ity ābhyāṁ dvābhyāṁ kāraṇābhyāṁ kālena prativibudhyate(8), notthānakālam ativartate /*

ayaṁ jāgarikāyogānuyuktasya(9) samāsārthaḥ / yaś ca pūrvako vistaravibhāgaḥ, yaś cāyaṁ sa^⧪māsārthaḥ, iyam ucyate pūrvarātrāpararātraṁ jāgarikāyogānuyuktatā(10)(11) // //

saṁprajānadvihāritā katamā / yathāpīhaikatyo 'bhikramapratikrame saṁprajānadvihārī bhavati / ālokitavyavalokite saṁmiñjitaprasārite(1) saṁghāṭīcīvarapātradhāraṇe / aśite pīte khādite svādite, (2...gate sthite...2) niṣaṇṇe śayite, jāgṛte, bhāṣite(3) ^⧪tūṣṇīṁbhāve, nidrāklamaprativinodane(4) saṁprajānadvihārī bhavati //

tatra katamo 'bhikramaḥ / pratikramaḥ katamaḥ / abhikramapratikrame saṁprajānadvihāratā katamā(5) /

tatrābhikramaḥ / yathāpīhaikatyo grāmaṁ vopasaṁkrāmati(6), grāmāntaraṁ vā kulaṁ vā (7...kulāntaraṁ vā vihāraṁ vā...7) vihārāntaraṁ vā /

tatra pratikramaḥ / yathāpīhaikatyo grāmād(8) vā pratinivartate, grāmā^⧪ntarād vā kulād vā kulāntarād vā vihārād vā vihārāntarād vā /

tatra saṁprajānadvihāritā(9) / (10...abhikramamāṇo " 'bhikramāmi"ti...10) samyag eva prajānāti / (11...pratikramamāṇaḥ "pratikramāmī''ti samyag eva prajānāti(12)...11) / "atra mayābhikramitavyam, atra mayā punar nābhikramitavyam" iti samyag eva prajānāti / "ayaṁ vā(13) me 'bhikramaṇakālaḥ(14), ^⧪ayaṁ nābhikramaṇakāla(15)" iti samyag eva prajānāti / idam asyocyate saṁprajanyam /

sacet tena saṁprajanyena samanvāgataḥ / abhikramamāṇaḥ prajānāty "abhikramāmī''ti / yatra cānenābhikramitavyaṁ bhavati tatra cābhikramati / kālena cābhikramati nakālena / yathā cābhikramitavyaṁ bhavati(16) (17...tadrūpayā caryayācāreṇāka^⧪lpeneryāpathena...17) tathābhikrāmati(1) /

iyam asyocyate saṁprajānadvihāritā(2), yadutābhikramapratikramayoḥ(3) //

(4...tatra katamad ālokitam / katamad vyavalokitam / katamālokitavyavalokite(5) saṁprajānadvihāritā (2) / ...4)

tasyāsya (6...pūrvaparikīrtiteṣu vastuṣv...6) ^⧪abhikramataḥ pratikramataś ca / yad abuddhipūrvakam aprayatnapūrvakam(7) acchandapūrvakarn antarāle(8) cakṣuṣā rūpadarśanam / idam ucyata ālokitam /

yat punar (9)teṣūpasaṁkrāntapratikrāntasya(10) buddhipūrvakaṁ prayatnapūrvakaṁ chandapūrvakaṁ(11) cakṣuṣā rūpadarśanam / tadyathā rājñāṁ rājamātrāṇāṁ(12) naigamānāṁ jānapadānāṁ vā brāhmaṇānāṁ gṛhapatīnāṁ(13) dhanināṁ śreṣṭhināṁ sārthavāhānām, tadanyeṣāṁ bāhyakānāṁ^⧪ layanānāṁ mārutānām avarakāṇāṁ(14) prāsādānāṁ(15) harmyatalānām iti / yad vā punar anyeṣāṁ lokacitrāṇāṁ darśanam(16) / idam ucyate vyavalokitam /

yat punar ālokitaṁ ca vyavalokitaṁ ca svalakṣaṇataḥ samyag eva prajānāti / (17...yac cāvalokayitavyaṁ yac ca vyavalokayitavyaṁ tad api samyag eva prajānāti...17) / (18...yadālokayitavyaṁ yadā vyavalokayitavyaṁ tad api samyag eva prajānāti...18) / yathālokayitavyaṁ yathā vyavalokayitavyaṁ tad api ^⧪samyag eva prajānāti / idam asyocyate saṁprajanyam /

sa tena saṁprajanyena samanvāgataḥ / saced (1...ālokayamāno vyavalokayamāno jānāty "ālokayāmi vyavalokayāmī"ti...1) / yac cālokayitavyaṁ(2) vyavalokayitavyaṁ tad ālokayati vyavalokayati / yadālokayitavyaṁ vyavalokayitavyaṁ tadālokayati vyavalokayati / yathālokayitavyaṁ vyavalokayitavyaṁ ^⧪tathālokayati vyavalokayati /

iyam asyocyate saṁprajānadvihāritā yadutālokitavyavalokite //

(3)tatra katamat saṁmiñjitam(4), katamat prasāritam, katamā saṁmiñjitaprasārite(5) saṁprajānadvihāritā /

sa tathālokayamāno vyavalokayamānaś ca, abhikramapūrvakaṁ pratikramapūrvakaṁ ca, yat pādau vā saṁmiñjayati prasā^⧪rayati, bāhū vā saṁmiñjayati(5) prasārayati, hastau vā saṁmiñjayati(6) prasārayati(7), anyatamānyatamaṁ vāṅgapratyaṅgaṁ saṁmiñjayati prasārayati / idam ucyate saṁmiñjitaprasāritam(8) /

sa cet saṁmiñjitaprasāritaṁ svalakṣaṇataḥ samyag eva(9) prajānāti / saṁmiñjayitavyaṁ(10) prasārayitavyaṁ(11) ca samyag eva prajānāti / yadā(12) ca saṁmiñjayitavyaṁ yadā prasā^⧪rayitavyaṁ(13) tad api samyag eva prajānāti / yathā ca saṁmiñjayitavyaṁ(14) yathā prasārayitavyaṁ(13) tad api samyag eva prajānāti / idam asyocyate saṁprajanyam /

sa tena saṁprajanyena samanvāgataḥ / sa cet saṁmiñjayamānaḥ(15) prasārayamāno(16) jānāti(17), "saṁmiñjayāmi prasārayāmi''ti / yac ca saṁmiñjayitavyaṁ prasārayitavyaṁ saṁmiñjayati prasārayati / ^⧪yadā ca saṁmiñjayitavyaṁ prasārayitavyaṁ tadā saṁmiñjayati prasārayati / (1...yathā ca saṁmiñjayitavyaṁ prasārayitavyaṁ tathā saṁmīñjayati prasārayati...1) /

iyam asyocyate saṁprajānadvihāritā yaduta saṁmiñjitaprasārite //

(2)tatra katamat saṁghāṭīdhāraṇam, katamac cīvaradhāraṇam, katamat pātradhāraṇam, katamā(3) saṁghāṭīcīvarapātradhāraṇe(4) saṁprajānadvihāritā /

yat tāvad asya jyeṣṭaṁ cīvaraṁ ṣaṣṭikhaṇḍaṁ(5) vā (6...nava^⧪tikhaṇḍaṁ vā, dviguṇasīvitaṁ...6) vaikaguṇasīvitaṁ vā / iyam ucyate saṁghāṭī / tasya prāvaraṇaṁ paribhogaḥ samyag (7...eva pariharaṇaṁ...7) dhāraṇam ity ucyate /

yat punar asya madhyaṁ vā kanīyo vādhiṣṭhānikaṁ vā cīvaram atirekacivaraṁ vā(8) vikalpanārhaṁ (9...vikalpitaṁ vā...9) / tac cīvaram ity ucyate / tasya prāvaraṇaṁ paribhogaḥ samyag eva pariharaṇaṁ dhāraṇam ity ucyate /

yat punar (10...asyādhiṣṭānikam āyasaṁ...10) vā mṛnmayaṁ vā bhaikṣabhājanam(11) / idam ucyate pātram / tasya paribhogaḥ samyag eva pariharaṇaṁ dhāraṇam ity ucyate /

sacet punar ayaṁ tāṁ(12) saṁghāṭīṁ(13) cīvaraṁ ^⧪pātraṁ dhāraṇaṁ vā svalakṣaṇataḥ samyag eva prajānāti / yac ca saṁghāṭīcīvarapātradhāraṇaṁ kalpikam akalpikaṁ vā tad api samyag eva prajānāti(14) / yadā ca saṁghāṭīcīvarapātradhāraṇaṁ dhārayitavyaṁ(15) tad api samyag eva prajānāti / yathā ca dhārayitavyaṁ tad api(16) samyag eva prajānāti / idam asyocyate saṁprajanyam /

sa tena saṁprajanyena sa^⧪manvāgataḥ sacet saṁghāṭīṁ(17) cīvaraṁ pātraṁ dhārayamāṇo jānāti "dhārayāmī''ti / yac ca dhārayitavyaṁ tad dhārayati / yadā ca dhārayitavyaṁ tadā dhārayati / yathā ca dhārayitavyaṁ tathā dhārayati / iyam asyocyate saṁprajānadvihāritā yaduta saṁghāṭīcīvarapātradhāraṇe //

tatra katamad aśitam, katamat pītam, katamat khāditam, katama^⧪t svāditam, katamāśitapītakhāditasvādite(1) saṁprajānadvihāritā /

yaḥ kaścit piṇḍapātaparibhogaḥ sarvaṁ tad aśitam ity ucyate /

tasya punar dvidhābhedaḥ, khāditaṁ svāditaṁ ca /

tatra khāditam, manthā (2...vā, apūpo...2) vā, odanakulmāṣaṁ(3) veti, yad vā punar (4...anyatamam ābhisaṁskārikam...4) annaṁ vikṛtaṁ bhojyaṁ prāṇasaṁdhāraṇam / idam ucyate^⧪ (5...khāditam, aśitam apīdam...5) /

svāditaṁ katamat / tadyathā kṣīraṁ dadhi navanītaṁ sarpis tailaṁ madhu phāṇitaṁ māṁsaṁ matsyā vallūrā lavaṇaṁ vanaphalaṁ vā bhakṣaprakāraṁ(6) vā / idam ucyate (7...svāditam, aśitam apīdam...7) /

yat punaḥ pīyate khaṇḍarasaṁ(8) vā, śarkarārasaṁ(8) vā, kāñcikaṁ vā, dadhimaṇḍaṁ vā, śuktaṁ vā, takraṁ vā, antataḥ pānīyam api / idam ucya^⧪te pītam /

aśitapītakhāditasvāditaṁ(9) svalakṣaṇataḥ samyag eva prajānāti / (10...yac cāśitavyaṁ(11) pātavyaṁ khāditavyaṁ svāditavyaṁ(12) tad api samyag eva prajānāti /

yadā cāśitavyaṁ pātavyaṁ khāditavyaṁ svāditavyaṁ(12) tad api(13) samyag eva prajānāti...10) / yathā cāśitavyaṁ pātavyaṁ khāditavyaṁ svāditavyaṁ tad api samyag eva ^⧪prajānāti / idam asyocyate saṁprajanyaṁ /

sa tena saṁprajanyena samanvāgato (14...,śnanaḥ pibamānaḥ khādamānaḥ svādayamānaḥ...14) sa cej jānāty(15) "aśnāmi pibāmi khādāmi svādayāmi''ti(16) / yac cāśitavyaṁ pātavyaṁ khāditavyaṁ svāditavyaṁ(1) tad aśnāti yāvat(2) svādayati / yadā cāśitavyaṁ yāvat svādayitavyaṁ tadāśnāti yāvat(3) svādayati / yathā cāśitavyaṁ ^⧪yāvat svādayitavyaṁ tathāśnāti yāvat svādayati(4) /

iyam asyocyate(5) saṁprajānadvihāritā yadutāśitapītakhāditasvādite(6)' //

(7)tatra katamad gatam, katamat sthitam, kataman niṣaṇṇam, katamac chayitam, katamaj jāgṛtam, katamad bhāṣitam, katamas tūṣṇīṁbhāvaḥ, katamā nidrāklamaprativinodanā, katamā (8...gate sthite niṣaṇṇe śayite jāgṛte ^⧪bhāṣite tūṣṇīṁbhāve nidrāklamaprativinodanāyāṁ(9)...8) saṁprajānadvihāritā /

yathāpīhaikatyaś caṅkrame vā(10) caṅkramyate(11), sahadhārmikāṇāṁ(12) vopasaṁkrāmati(13), adhvānaṁ vā pratipadyate / idam asyocyate gatam /

yathāpīhaikatyaś caṅkrame vā tiṣṭhati, sahadhārmikāṇāṁ vā puratas tiṣṭhaty ācāryāṇām upādhyāyānāṁ gurūṇāṁ gurusthānīyānām / ^⧪idam ucyate sthitam /

yathāpīhaikatyo mañce vā pīṭhe vā tṛṇasaṁstarake(14) vā (15...saṁniviśati vā saṁniṣīdati...15) vā, paryaṅkam ābhujya, ṛjuṁ kāyaṁ praṇidhāya, pratimukhīṁ(16) smṛtim upasthāpya / idam ucyate niṣaṇṇam /

yathāpīhaikatyo(17) bahir vihārasya pādau prakṣālya vihāraṁ praviśya dakṣi^⧪ṇena pārśvena siṁhaśayyāṁ(18) kalpayati, pāde pādam ādhāya, mañce vā pīṭhe vā tṛṇasaṁstarake(14) vā, araṇye vā(19) vṛkṣamūle vā śunyāgāre vā / idam ucyate śayitam /

yathāpīhaikatyo divā caṅkramaṇiṣadyābhyām āvaraṇīyebhyo dharmebhyaś cittaṁ pariśodhayati, evaṁ rātryāḥ prathame yāme paścime yāme(20) / idam ucyate jāgṛtam /

yathā^⧪pīhaikatyas tathā jāgarikāyogānuyukto(21) 'nuddiṣṭāṁś ca dharmān uddiśati paryavāpnoti, tadyathā sūtraṁ geyaṁ vyākaraṇaṁ iti vistareṇa pūrvavat / (1...uddiṣṭeṣu ca dharmeṣu...1) vacasā paricayaṁ karoti, yaduta vistareṇa svādhyāyakriyayā, pareṣāṁ vā ^⧪vistareṇa saṁprakāśayati, kālena kālam ālapati pratisaṁmodayati(2) vijñaiḥ sabrahmacaribhiḥ sārdhaṁ tadanyair vā gṛhasthair yadutodyojanapariṣkārārtham(3) / idam ucyate bhāṣitam /

*yathāpīhaikatyo yathāśrutānām yathā paryavāptānāṁ(4) dharmāṇāṁ vacasā(5) parijitānām ekākī(6) rahogato 'rthaṁ cintayati tulayaty upaparīkṣate / (7...pratisaṁlīno vā ^⧪punar bhavaty adhyātmam eva cittaṁ sthāpayati / (8...saṃsthāpayaty avasthāpayaty upasthāpayati...7)...8) damayati śamayati vyupaśamayaty ekotīkaroti samādhatte vipaśyanāyāṁ vā yogaṁ koroti / ayam ucyate tūṣṇīṁbhāvaḥ /*

yathāpīhaikatyo grīṣmasamaye pratyupasthita uttamagrīṣmaparidāhakāle(9) vartamāne, uṣṇena(10) vā bādhyate śrānto vā bhavati, klāntasyotpadyate 'kāle nidrākla^⧪maḥ svapitukāmaḥ(11) / ayam ucyate nidrāklamaḥ //

sacet punar ayaṁ gataṁ yāvan nidrāklamavinodanāṁ(12) tatsvalakṣaṇataḥ samyag eva prajānāti / yatra ca gantavyaṁ yāvan nidrāklamaḥ prativinodayitavyaḥ, tad api samyag eva prajānāti / yadā ca gantavyaṁ yāvad yadā(13) nidrāklamaḥ prativinodayitavyaḥ, tad api samyag eva prajānāti / ^⧪yathā ca gantavyaṁ bhavati yathā(14) ca yāvan nidrāklamaḥ prativinodayitavyaḥ, tad api samyag eva prajānāti /

idam asyocyate saṁprajanyam /

sa tena saṁprajanyena samanvāgato gacchan yāvan nidrāklamaṁ(15) prativinodayan sa cej jānāti,(1) "gacchāmi(2) yāvan nidrāklamaṁ prativinodayāmi"ti(3) / yatra ca gantavyaṁ bhavati yatra ca ^⧪yāvan nidrāklamaḥ prativinodhyitavyo bhavati, (4...tatra gacchati tatra yāvan nidrāklamaṁ prativinodayati / yadā ca gantavyaṁ bhavati yadā ca yāvan nidrāklamaḥ prativinodayitavyo bhavati,...4) tadā gacchati tadā yāvan nidrāklamaṁ prativinodayati / yathā ca gantavyaṁ bhavati yathā yāvan nidrāklamaḥ prativinodayitavyo bhavati, tathā gacchati tathā yāvan nidrāklamaṁ prativinodayati / iyam asyocyate (5...saṁprajānadvihāritā yaduta gatasthitaniṣaṇṇaśayitajāgṛtabhāṣitatūṣṇīṁbhāvanidrāklamaprativinodanāyām...5) //

(1)saṃprajānadvihāritāyāḥ(2) katamānu^⧪pūrvī(3), katamā vastuvibhāvanā(4) /

yathāpīhaikatyo yaṁ yam eva grāmaṁ vā nigamaṁ(5) vopaniśritya(6) viharati /

tasyaivaṁ bhavati / "mayā khalv ayaṁ grāmo vā nigamo(5) vā piṇḍāyopasaṁkramitavyaḥ(7) / piṇḍāya caritvā punar eva vihāraṁ pratiniṣkramitavyam(8) / santi puna^⧪r atra kulāni (9...grāme vā nagare vā...9) yāni mayā nopasaṁkramitavyāni, tāni punaḥ katamāni / tadyathā ghoṣaṁ(10) pānāgāraṁ veśyaṁ rājakulaṁ caṇḍālakaṭhinam(11) / yāni vā punaḥ kulāny ekāntena(12) pratihatāny apratyudāvartāni(13) /

santi ca punaḥ kulāni yāni mayopasaṁkramitavyāni(14) / tadyathā(15) kṣatriyamahā^⧪sālakulāni vā brāhmaṇamahāsālakulāni vā gṛhapatimahāsālakulāni(16) vā (17...naigamakulāni vā jānapadakulāni vā...17) dhanikulāni vā śreṣṭhikulāni vā sārthavāhakulāni vā /

(18...yāni vā kulāni...18) mayopasaṁkramitavyāni tāni nātisāyam upasaṁkramitavyāni tāni vikālam / na ca kāryavyagreṣu dāyakadānapatiṣu, na krīḍāratimaṇḍanayoga^⧪m anuyukteṣu, na grāmyadharmāya pravṛtteṣu, na kupiteṣu / tathā copasaṁkramitavyāni yathopasaṁkrāmann ahaṁ na bhrāntena hastinā sārdhaṁ samāgaccheyaṁ na bhrāntena rathena(19) punaś caṇḍenāśvena na caṇḍayā gavā na caṇḍena kukkureṇa / na gahanaṁ na kaṇṭakavāṭaṁ(20) vā mardeyam, na śvabhre palvale prapāte prapateyam / na syandanikā^⧪yāṁ(21) na gūthakaṭhille(1) / candropamaś ca kulāny upasaṁkrameyaṁ hrīmān apragalbho vyavakṛṣya kāyaṁ vyavakṛṣya cittaṁ na lābhakāmo na satkārakāmaḥ / yathā svena lābhena sucittaḥ sumanās tathā (2...parasyāpi lābhena...2) sucittaḥ sumanā(3) anātmotkarṣy(4) aparapaṁsako (5...'nukaṁpācitto da^⧪yācittaḥ...5) / evaṁ ca punar upasaṁkramitavyāni / tat kuta etal labhyaṁ pravrajitena parakuleṣu yad dadatu me pare mā na(6) dadatu, yāvat tvaritaṁ mā dhandham iti vistareṇa(7) / upasaṁkramya ca me(8) pratigrahe mātrā karaṇīyā / na ca lābhahetoḥ kuhanā karaṇīyā lapanā naimittikatā naiṣpeṣikatā(9) lābhena lābhaniścikīrṣatā kara^⧪ṇīyā / sa ca lābho 'raktena paribhoktavyaḥ, asaktenāgṛddhenāgrathitenāmūḍhitenānadhyavasitenādhyavasāyam anāpannena(10)" //(11)

yāni ca rūpāṇi tatropasaṁkramatopasaṁkrāntena vā draṣṭavyāni bhavanti (12...na tāny...12) ekatyāni draṣṭavyāni (13...tāni caikatyāni draṣṭavyāni...13) / tatra yāni na draṣṭavyāni (14...teṣūtkṣiptacakṣuṣā bhavitavyaṁ...14) susaṁvṛtendriyeṇa(15) / yāni puna^⧪r draṣṭavyāni teṣu sūpasthitāṁ smṛtim upasthāpya(16) /

*kathaṁrūpāṇi(1) punā(2) rūpāṇi nāvalokayitavyāni* / tadyathā (3...naṭo nartako hāsako lāsaka...3) iti / yad vā punar anyac cāraṇajātaṁ(4) nṛtte vā gīte vā vādite vā pravṛttam / tathā mātṛgrāmo viśeṣeṇa punaḥ śiśur udāravarṇo rañjanīya(5) iti / yāni ca punā rūpāṇi dṛṣṭāni brahmaca^⧪ryopaghātāya(6) brahmacaryāntarāyāya, pāpakānāṁ cākuśalānāṁ vitarkāṇāṁ samudācārāya saṁvarteran / tadrūpāṇi rūpāṇi(7) nāvalokayitavyāni, na vyavalokayitavyāni /

**kathaṁrūpāṇi(1) punā rūpāṇi draṣṭavyāni** / tadyathā jīrṇaṁ vā(8) vṛddhaṁ vā mahallakaṃ vā khurukhurupraśvāsakāyaṁ(9) purataḥprāgbhārakāyaṁ(10) da^⧪ṇḍam avaṣṭabhya(11) pravepamānena kāyena(12), ābādhikaṁ vā duḥkhitaṁ bāḍhaglānam ādhmātapādam ādhmātahastam ādhmātodaram ādhmātamukhaṁ pāṇḍukachavivarṇam(13), dardrūlaṁ(14) vā kacchūlaṁ(15) vā kuṣṭhitaṁ vā duḥkhitahatagātram(16), pakvagātram upahatendriyam, mṛtaṁ vā kālagatam ekāhamṛtaṁ vā dvyahamṛtaṁ(17) vā saptāhamṛtaṁ vā, ^⧪kākaiḥ kuraraiḥ khādyamānam, gṛdhraiḥ(18) śvabhiḥ sṛgālair vividhair vā tiryagjātigataiḥ prāṇibhir (19...bhakṣyamāṇam abhinirhriyamāṇaṁ vā...19) / (20)mañca āropyopari vitānena prasāritena purataḥ(21) pṛṣṭhataś ca mahājanakāyena rodamānena krandamānena bhasmāvakīrṇapramuktakeśena(22) tathā śokajātaṁ duḥkhajātaṁ ^⧪paridevajātaṁ(23) daurmanasyajātam upāyāsajātam, yan "mayā(24) draṣṭavyam" ity evaṃrūpāṇi(25) cānyāni caivaṁbhāgīyāni rūpāṇi draṣṭavyāni, yāni (26...brahmacaryānugrahāya...26) kuśalānāṁ ca vitarkāṇāṁ samudācārāya saṃvartante //

na kāyapracālakam upasaṁkramitavyaṁ(1) na bāhupracālakaṁ na śīrṣapracālakaṁ nocca^⧪gghikayā(2) na hastāvalagnikayā na(3) soḍhaukikayā(4) / nānanujñātenāsane(5) niṣattavyam, nāpratyavekṣyāsanam(6), na sarvakāyaṁ samavadhāya, na pāde pādam ādhāya, na sakthni(7) sakthinā, nābhisaṁkṣipya pādau, nābhivikṣipya pādau(8) //

nodguṇṭhikayā(1) kṛtena(2), noccastikayā(3), na vitasti^⧪kayā, na paryastikayā(4), parimaṇḍalaṁ cīvaraṁ prāvṛtya, nātyutkṛṣṭaṁ nātyapakṛṣṭam(5), na hastiśuṇḍakaṁ(6) na tālavṛntakaṁ na nāgaphaṇakaṁ(7) na kulmāṣapiṇḍikaṁ cīvaraṁ(8) prāvaritavyam / nānāgate khādanīye(9) pātram upanāmayitavyam, na ca khādanīyabhojanīyasyopari dhārayitavyam(10) / nānāstīrṇe pṛthivīpradeśe prapāte prāgbhāre(11) pātraṁ sthāpa^⧪yitavyam //

sāvadānaṁ(1) piṇḍapātaṁ(2) paribhoktavyam(3) / naudanena(4) sūpikaṁ(5) praticchādayitavyam(6), (7...na sūpikenaudanam...7) / (8...nātittinikāyogam anuyuktena...8) paribhoktavyam / nātisthūlaṁ nātiparīttaṁ (9...parimaṇḍalam(10) ālopa ālopayitavyam...9) / na hastāvalehakaṁ(11) na pātrāvalehakam(11), na hastasaṁdhūnakaṁ(12) na pātra(13) saṁdhūnakam(14), na kavaḍaccheda^⧪kam(15), piṇḍapātaṁ(16) paribhoktavyam(17) //

"vihāragatenāpi me(18) tebhyaḥ kulebhyaḥ pratyāgatena(19) pratiniṣkrāntena divā vā rātrau vā prātipaudgalike(20) caṅkrame caṅkramitavyam, na parakye(21) 'viśvāsye(22) 'pravārite(23) 'nuddiṣṭe(24)(25) / na śrāntakāyena(26) na(27) klāntakāyena, (28...anauddhatyābhinigṛhīte...28) citte, (29)kuśalapakṣapra^⧪yukte (1...nākuśalamana- sikārānugate...1) 'ntargatair(2) indriyair abahirgatena mānasena(3), nātidrutaṁ(4) nāticapalaṁ(5) naikāntena gamanapratyāgamanapratisaṁyuktena(6) (3), kālena kālaṁ gacchatā kālena kālaṁ tiṣṭhatā(7) /

(8...tathā sve vihāre sve parigaṇe svakyāṁ kuṭikāyām uddeśikāyāṁ prātipaudgalikāyām, na parakyāyām(9) aviśvāsyā^⧪yām apravāritāyām...(8) (10) / tathā mañce vā pīṭhe vā tṛṇasaṁstaraṇe(11) vā, (12)araṇye vā vṛkṣamūle(13) vā śūnyāgāre vā niṣattavyam, paryaṅkam ābhujya(14), ṛjuṁ kāyaṁ praṇidhāya(15), pratimukhīṁ(16) smṛtim upasthāpya(17) //

rātryā madhyame yāme(18) svapitavyam / (19...divā pūrvakaṁ ca yāmaṁ(20) (21) kuśalapakṣeṇātināmayitavyam(22) (23) / evaṁ ca punaḥ svapi^⧪tavyam, ālokasaṁjñinā smṛtena saṁprajānenotthānasaṁjñām(24) eva manasikurvatā, rātryāḥ(25) paścime yāme laghu laghv eva prativibudhya...19) /

(1...bhāṣye vā svādhyāyakriyāyāṁ...1) vā yogaḥ karaṇīyaḥ, prahāṇe vā pratisaṁlayane, dharmacintāyām / lokāyatāś(2) ca mantrā vivarjayitavyāḥ, citrākṣarāś citrapadavyañjanā anarthopasaṁ^⧪hitāḥ(3), ye nābhijñāyai na saṁbodhāya na nirvāṇāya saṁvartante(4) / ye vā punar dharmās(5) tathāgatabhāṣitā gambhīrā gambhīrābhāsāḥ(6) śūnyatāpratisaṁyuktā idaṁpratyayatāpratītyasamutpādānulomās(7) te satkṛtyodgṛhītavyāḥ(8) dṛḍhaṁ ca sthiraṁ ca sūdgṛhītāś ca na nāśayitavyāḥ, pratipattyāḥ(9) saṁpādanārtham, na lābhasatkāra^⧪hetoḥ / te ca punar dharmā vacasā suparijitāḥ kartavyāḥ(10) / na ca saṁgaṇikāyā atināmayitavyaṁ(11) na karmārāmatayā na bhāṣyārāmatayā, kālena ca kālam upasthitayā smṛtyā (12...vijñasya sabrahmacāriṇa...12) ālapitavyāḥ saṁlapitavyāḥ pratisaṁmodayitavyāḥ(13) / paripṛcchanajātiyena ca bhavitavyam, kiṁkuśalagaveṣiṇā, anupālambha^⧪cittena(14)(15), mitavādinā, yuktabhāṇinā, 〔 (16...gnam por smra ba daṅ...16) 〕praśāntabhāṇinā ca, pareṣāṁ(17) dhārmyāṁ kathāṁ kathayitukāmena(18) (19) / tūṣṇīṁbhāvena(20) ca ye pāpakā akuśalā (1...vitarkā na vitarkayitavyāḥ...1) / na cāyoniśodharmacintāprayuktena(2) (3) / (4) 〔mṅon pa'i ṅa rgyal can du mi bya ba daṅ / khyad par rtogs(5) pa cuṅ zad tsam daṅ / ṅan ṅon tsam gyi(6) bar ma dor(7) sgyid lug par mi bya ba daṅ / bsam par mi bya ba'i gnas rnams yoṅs su spaṅ bar bya ba daṅ / dus dus su źi(8) gnas daṅ / lhag mthoṅ la brtson par bya ba daṅ / spoṅ ba la dga' ba daṅ(9) / (10...rgyun du chud par bya ba la...10) brtson pa daṅ / gus par(11) bya ba la brtson par bya'o sñam pa daṅ//

bdag(12) dpyid ka'i tsha bas gduṅs pa'm(13) / de ltar brtson pa daṅ / 'bad pa daṅ / rtsol ba'm / ruṅ ba'i bya ba cuṅ zad byed pas (14...yoṅs su ṅal ba'i rgyu daṅ / yoṅs su ṅal ba'i gźi las...14) dus ma yin par gñid kyi(15) sñom pa skye bar gyur na / de'i don du (16...ci nas...16) kyaṅ myur ba myur ba kho nar de(17) med par 'gyur źiṅ / dus yun riṅ por dge ba'i phyogs ñams par mi 'gyur(18) ba daṅ / dge ba'i phyogs kyi bar chad du mi 'gyur bar bya ba'i phyir(19) / (12...yud tsam źig gñid bsaṅ bar bya ste...12) / der(20) yaṅ (21...bdag gi...21) sgo bcad pa'm / dge sloṅ yod na ltar gźug pa'm / 'dul ba'i (22...bsruṅ ba...22) daṅ / 'dul ba'i cho gas chos gos kyis bciṅs la / gnas dben par 'dug ste / (23)gñid bsaṅ bar bya'o (12...sñam du sems pa yin te/ des na de'i gñid kyi(15) sñom pa rnam pa thams cad kyi thams cad du med par 'gyur ro...12) (24) //

de(25) ni 'di lta ste / (26...rgyu ba daṅ (27...spyod pa...27) las brtsams nas / śes bźin du spyod pa ñid kyi go rims yin te...26) / (1)dan po kho nar de ltar tshul bźin yid la byed pa daṅ / śes rab daṅ ldan pa'i sems mṅon par 'du byed pa gaṅ yin pa de ni de'i śes bźin źes bya'o //

de ltar śes bźin daṅ ldan pas rgyu ba daṅ spyod pa thams cad mi ñuṅ bar sgrub par byed pa gaṅ yin pa de ni śes bźin du spyod pa ñid ces bya'o //

de la 'gro ba daṅ / ldog pa daṅ / chuṅ zad bltas(2) pa daṅ / rnam par bltas pa daṅ / bskum pa daṅ / brkyaṅ ba daṅ / snam sbyar daṅ / chos gos daṅ / lhuṅ bzed bcaṅ ba gaṅ yin pa daṅ / zos pa daṅ / 'thuṅs pa daṅ / 'chos pa daṅ / myaṅs pa gaṅ yin pa de la śes bźin du spyod pa gaṅ yin pa de ni groṅ du(3) (4...rgyu ba daṅ ldan pa la...4) śes bźin du spyod pa ñid ces bya'o //

de la soṅ ba daṅ / sdod pa daṅ / 'dug pa daṅ / ñal ba daṅ / mi ñal ba daṅ / smra ba daṅ / mi smra ba gaṅ yin pa daṅ / gñid kyi(5) sñom pa bsaṅ ba gaṅ yin pa de la śes bźin du spyod pa gaṅ yin pa de ni (6...gtsug lag khaṅ na spyod pa daṅ ldan pa la...6) śes bźin du spyod pa ñid ces bya ste /

de ni re źig śes bźin du spyod pa ñid kyi rnam par dbye ba rgyas pa yin par rig par bya'o //

don mdor bsdu ba gaṅ źe na /

rgyu ba daṅ ldan pa'i las rnam pa lṅa daṅ / (7...spyod pa daṅ ldan pa'i las rnam pa lṅa daṅ...7) / rgyu ba daṅ ldan pa daṅ / spyod pa daṅ ldan pa'i las la śes bźin du spyod pa rnam pa bźi gaṅ yin pa (8...de ni don mdor bsdu ba źes bya'o...8) //

de la rgyu ba daṅ ldan pa'i las rnam pa lṅa gaṅ źe na / 'di lta ste /(9) lus kyi las daṅ / (9)mig gi las daṅ / (9)yan lag daṅ / ñiṅ lag thams cad kyi las daṅ / (9)chos gos daṅ / lhuṅ bzed kyi las daṅ / (9)bsod sñoms kyi las te / (10) de ni rgyu ba daṅ ldan pa'i las rnam pa lṅa źes bya'o //

de la re źig "(11...ldog pa daṅ 'gro ba...11)" źes bya ba gaṅ gsuṅs pa des(12) ni rgyu ba daṅ ldan pa'i lus kyi las bstan to // "chuṅ zad bltas pa daṅ / rnam par bltas pa" źes gaṅ gsuṅs pa des ni rgyu ba daṅ ldan pa'i mig gi las bstan to(13) // "bskum pa daṅ / brkyaṅ ba" źes bya ba gaṅ gsuṅs pa des ni rgyu ba daṅ ldan pa'i yan lag daṅ ñiṅ lag thams cad kyi las batan to // "snam sbyar daṅ / chos gos daṅ / lhuṅ bzed bcaṅ ba " źes gaṅ gsuṅs pa des ni rgyu ba daṅ ldan pa'i chos gos daṅ / lhuṅ bzed kyi las bstan to // "zos pa daṅ / 'thuṅs pa daṅ / 'chos pa daṅ / myaṅs pa" źes gaṅ gsuṅs pa des ni rgyu ba daṅ ldan pa'i bsod sñoms kyi las bstan to //

spyod pa daṅ ldan pa'i las rnam pa lṅa gaṅ źe na / 'di lta ste / (1)lus kyi las daṅ / (1)ṅag gi las daṅ / (1)yid kyi las daṅ / (1)ñin mo'i las daṅ / (1)mtshan mo'i las te(2) / (3...de ni spyod pa daṅ ldan pa'i las rnam pa lṅa źes bya'o...3) //

de la re źig "soṅ ba daṅ / sdod pa daṅ / 'dug pa" źes gaṅ gsuṅs pa des ni spyod pa daṅ ldan pa'i lus kyi las bstan to // "smra ba" źes gaṅ gsuṅs pa des ni spyod pa daṅ ldan pa'i ṅag gi las bstan(4) to // "ñal ba daṅ / mi smra ba daṅ / gñid kyi(5) sñom pa bsaṅ ba" źes gaṅ gsuṅs pa des ni spyod pa daṅ ldan pa'i yid kyi las bstan to // "mi ñal ba" źes gaṅ gsuṅs pa des ni spyod pa daṅ ldan pa'i ñin mo'i las daṅ / mtshan mo'i las daṅ / lus kyi las daṅ / ṅag gi las kyaṅ bstan to // "ñal ba" źes gaṅ gsuṅs pa des ni spyod pa daṅ ldan pa'i mtshan mo'i las(6) (7...daṅ yid kyi las...7) kho nar(8) yaṅ bstan te / de ni spyod pa daṅ ldan pa'i las rnam pa lṅa yin par rig par bya'o //

de la rgyu ba daṅ ldan pa daṅ / spyod pa daṅ ldan pa'i las la śes bźin du spyod pa rnam pa bźi gaṅ źe na /

daṅ po kho nar "(9...las 'di lta bu źig brtsam mo" źes rgyu ba'i las sam / spyod pa'i las śig rtsom par byed pa na...9) / las de ñid la dran pa ñe bar(10) gźag ciṅ / bag yod par spyod la / las de dran pas yoṅs su zin ciṅ bag yod pas kyaṅ yoṅs su zin pas /

gźi gaṅ la phyogs gaṅ du /dus gaṅ gi tshe (11...ji sñed cig...11) rnam pa gaṅ gis (12...ji ltar brtag par bya ba'i...12) gźi de la / phyogs der dus de'i tshe / (11...de sñed cig...11) rnam pa des de ltar rtog par byed ciṅ rab tu śes par byed pa ste /

de ltar rtog par byed ciṅ / rab tu śes par byed pa na tshe 'di ñid la (13...kha na ma tho ba med pa daṅ / lhuṅ ba med pa daṅ(1) /'gyod pa med pa daṅ /

yid la gcags pa med pa daṅ / rjes su gduṅ ba med par 'gyur ba daṅ...13) / tshe phyi ma la yaṅ kha na ma tho ba med ciṅ lus źig ste / śi ba'i 'og tu ṅan son ṅan 'gro log par ltuṅ ba sems can dmyal ba rnama su skye bar mi 'gyur ba daṅ / ma thob pa thob par bya ba'i tshogs kyi rgyu byas par 'gyur ba yin no //

de ni śes bźin du spyod pa ñid kyi don mdor bsdus pa yin te / rnam par dbye ba rgyas par sṅa ma gaṅ yin pa daṅ / don mdor bsdu ba (2...gaṅ yin pa...2) de ni śes bźin du spyod pa ñid ces bya'o //

(1...de la dge ba'i bśes gñen gaṅ źe na / rgyu rnam pa brgyad kyis(2) rnam pa thams cad yoṅs su rdzogs pa'i dge ba'i bśes gñen yin par rig par bya'o //

brgyad gaṅ źe na / 'di ltar 'di na la la daṅ po kho nar(3) tshul khrims la gnas pa yin pa daṅ / maṅ du thos pa yin pa daṅ / rtog pa daṅ ldan pa yin pa daṅ / rjes su sñiṅ brtse ba daṅ ldan pa yin pa(4) daṅ / yid yoṅs su mi skyo ba yin pa daṅ / bzod pa daṅ ldan pa yin pa daṅ / mi 'jigs pa daṅ ldan pa yin pa daṅ / tshig gi bya ba daṅ ldan pa yin no //

de la ji ltar na tshul khrims la gnas pa yin źe na / rgyas par sṅa ma bźin du tshul khrims daṅ ldan par gnas pa daṅ / so sor thar ba'i sdom pas bsdams pa daṅ / dge sbyoṅ gi lam 'dod pa daṅ / bram źe'i lam 'dod pa daṅ / bdag dul bar bya ba daṅ / bdag źi bar bya ba daṅ / bdag yoṅs su mya ṅan las 'da' bar bya ba'i phyir źugs pa yin te / de ltar na tshul khrims la gnas pa yin no //

ji ltar na maṅ du thos pa yin źe na / des chos tshaṅs par spyod pa daṅ / thog mar dge ba / bar du dge ba / tha mar dge ba / don bzaṅ po / tshig 'bru bzaṅ po / ma 'dres pa / yoṅs su rdzogs pa / yoṅs su dag pa / yoṅs su byaṅ ba(5) gaṅ dag yin pa de dag mṅon par brjod pas mṅon par rjod par byed pa daṅ...1) / evaṁrūpā(6) anena bahavo dharmā udgṛhītā bhavanti dhṛtā(7) (8...vacasā parijitā...8) manasā cānvīkṣitā dṛṣṭyā supra^⧪tividdhāḥ / evaṁ bahuśruto bhavati //

katham adhigantā bhavati / lābhī bhavaty anityasaṁjñāyā anitye duḥkhasaṁjñāyā duḥkhe 'nātmasaṁjñāyā āhāre pratikūlasaṁjñāyāḥ (1...sarvaloke 'nabhiratisaṁjñāyā ādīnavasaṁjñāyāḥ prahāṇasaṁjāyā virāgasaṁjñāyā nirodhasaṁjñāyā maraṇasaṁjñāyā aśubhasaṁjñāyā vinīlakasaṁjñāyā vipūyakasaṁjñāyā vipaḍumakasaṁjñāyā vyādhmātakasaṁjñāyā vikhāditakasaṁjñāyā...1) vilohitakasaṁjñāyā vikṣiptakasaṁjñāyā asthisaṁjñāyāḥ śūnyatāpratyavekṣaṇasaṁjñāyāḥ / lābhī bhavati prathamasya dhyānasya dvitīyasya tṛtīyasya caturthasyākāśānantyā^⧪yatanavijñānānantyāyatanākiṁcanyāyatananaivasaṁjñānāsaṁjñāyatanasya maitryāḥ karuṇāyā (2...muditāyā upekṣāyāḥ...2) srotaāpattiphalasya(3) sakṛdāgāmiphalasyānāgāmiphalasya carddhiviṣayasya(4) pūrvanivāsasya(5) divyasya śrotrasya cyutyupapādasya cetaḥparyāyasyārhattvasyāṣṭavimokṣadhyāyitvasya / śakto bhavati prati^⧪balaś ca pareṣāṁ tribhiḥ prātihāryair avavaditum, ṛddhiprātihāryeṇa, ādeśanāprātihāryeṇa(6), anuśāsanāprātihāryeṇa / evam adhigantā bhavati //

ka^⧪tham anukampako bhavati / pareṣām antike kāruṇiko bhavati dayāpannaḥ / arthakāmo bhavati hitakāmaḥ sukhakāmaḥ sparśakāmo(7) yogakṣemakāmaḥ / evam anukampako bhavati //

ka^⧪tham aparikhinnamānaso(8) (9...bhavati / saṁdarśako...9) bhavati samādāpakaḥ samuttejakaḥ saṁpraharṣakaḥ / ayāsī(10) catasṛnāṁ parṣadāṁ dharmadeśanāyai(11) dakṣo bhavaty analasa utthānasaṁpanna (12...ārabdhavīryajātīyaḥ...12) (13) / evam aparikhinnamānaso bhavati //

kathaṁ kṣamāvān bhavati / ākruṣṭo na pratyākrośati / roṣito na prat^⧪iroṣayati / tāḍito(1) na pratitāḍayati(2) / (3...bhaṇḍito na pratibhaṇḍayati...3) / (4...ākoṭānapratyākoṭānakṣamo...4) bhavati / pragāḍheṣv api bandhaneṣu rodhaneṣu tāḍaneṣu kutsaneṣu(5) tarjaneṣu chedaneṣv ātmāparādhī bhavati / karma(6) vipākaṁ ca pratisarati / na pareṣām antike kupyati / (7...nāpy anuśayaṁ vahati...7) / iti vimānito 'pi vivarṇito 'pi vijugupsito 'pi na vikṛ^⧪tim(8) āpadyate / (9...nānyatrārthāyaiva cetayate...9) / kṣamaś ca bhavati śītasyoṣṇasya jighatsāyāḥ(10) pipāsāyā daṁśamaśakavātātapasarīsṛpasaṁsparśānām(11) / parato(12) duruktānāṁ (13...durāgatānāṁ vacanapathānām utpannānāṁ...13) śārīrikāṇāṁ vedanānāṁ duḥkhānāṁ tīvrāṇāṁ kharāṇāṁ kaṭukānām amanaāpānāṁ prāṇahāriṇīnāṁ kṣamo bhavaty adhivāsanajātīyaḥ / evaṁ ^⧪kṣamāvān bhavati(14) //

kathaṁ viśārado bhavati / asaṁlīnacittaḥ parṣadi dharmaṁ deśayaty agadgadasvaro 'saṁpramuṣitasmṛti(15) pratibhānaḥ / (16)na cāsya śāradyahetoḥ śāradyanidānaṁ(17) bhayaṁ (18...vākrāmati samāviśati...18) / nāpi kakṣābhyāṁ(19) svedo mucyate romakūpebhyo(20) vā / evaṁ viśārado bhavati //

kathaṁ vākkaraṇenopeto bhavati / pauryā vācā(1) ^⧪samanvāgato bhavati, valgvā(2), vispaṣṭayā, vijñeyayā, śravaṇīyayā, apratikūlayā, aniśritayā, aparyantayā(3) / evaṁ vākkaraṇenopeto bhavati kalyāṇavākyaḥ(4) //

sa ebhir aṣṭābhiḥ kāraṇaiḥ samanvāgataś codako bhavati, smārakaḥ avavādakaḥ(5), anuśāsakaḥ, dharmadeśakaḥ //

kathaṁ cokado bhavati /

yad utādhiśīle ca śīlavipa^⧪ttyā, adhyācara ācāravipattyā, dṛṣṭena śrutena pariśaṅkayā codayati, bhūtena(6) nābhūtena kālena nākālenārthopasaṁhitena (7...nānarthopasaṁhitena (8...ślakṣṇena na paruṣeṇa...8) mitravattayā na dveṣāntareṇa /

evaṁ codako bhavati //

*kathaṁ smarako(9) bhavati /

āpattiṁ(10) vā smārayati dharmaṁ vārthaṁ vā /*

katham āpattiṁ smārayati / yathāpi tadāpatti^⧪m adhyāpadyamāno na(11) smarati(12) tam enaṁ smārayati, "āyuṣmann(13) amuṣmin deśe, amuṣmin vastuni, amuṣmin kāle, (14...evaṁrūpaṁ caivaṁrūpām āpattim āpanna...14)" iti / evam āpattiṁ smārayati /

kathaṁ dharmaṃ smārayati / yathāpi tacchrutānugṛhītān(1) dharmān ekākī (2...na smarati, smartum icchati...2) / tadyathā sūtraṁ geyaṁ vyākaraṇaṁ iti vistareṇa pūrvavan na smarati tam ^⧪enaṁ(3) smārayati /(4) utsmāraṇikāṁ vāsyānuprayacchati, āpṛcchanaparipṛcchanikāṁ vā / evaṁ dharmaṁ(5) smārayati /

katham arthaṁ(6) smārayati / yathāpi tadarthaṃ(7) vismarati(8) tam enaṁ smārayati / punar api pratinavīkaroti(9), uttānīkaroti(10), deśayati, saṁprakāśayati,

yac cāpi kuśalam arthopasaṁhitaṁ brahmacaryopasaṁhitaṁ cirakṛtaṁ cirabhāṣitam (11)apy anusmā^⧪rayitā bhavati /

evaṁ smārako bhavati //

katham avavādako bhavati /

prāvivekye pratisaṁlayane yoge manasikāre(12) śamathavipaśyanāyāṁ kālena kālam ānulomikam avavādaṁ pravartayati(13) / kālena ca kālaṁ (14...tatpratisaṁyu^⧪ktāṁ kathāṃ...14) karoti /

tadyathā (15...cetovinivaraṇasāṁpreyagāminīṁ...15) śīlakathāṁ vā (16...samādhikathāṁ vā...16) prajñākathāṁ vā vimuktikathāṁ vā

(17...(18)vimuktijñānadarśanakathāṁ vālpecchākathāṁ vā...17) (19)saṁtuṣṭikathāṁ vā

prahāṇakathāṁ virāgakathāṁ nirodhakathām

apacayakathām asaṁsargakathām (20)idaṁpratyayatāpratītyasamutpādānulomāṁ(21) kathaṁ karoti /

evam avavādako bhava^⧪ti //

katham anuśāsako bhavati /

dharmeṇa vinayena (22...śāstuḥ śāsane samanuśāsako bhavati / ācāryo vopādhyāyo vā...22) (1...sahadhārmiko vā (2...gurur...1) vā gurusthānīyo...2) vānyatamānyatamasminn adhikaraṇe 'trisṛtaṁ vyatikrāntaṁ viditvā(3), (4)kālena kālam (5)avasādayati daṇḍakarmānuprayacchati(6) pravāsayati(7) cainaṁ(8) /

(9)punar api ca dharmeṇa samaye^⧪ (10...pratisaṁstarasāmīcīsaṁjñapitiṁ pratigṛhṇāti...10) saṁgrāhakaś(11) ca bhavati /

karaṇīye cākaraṇīye (12)vādhyācārānadhyācārād(13) (14...adhyācīrṇe 'nadhyācīrṇe...14) ca śāsty anuśāsti /

evam anuśāsako bhavati //

kathaṁ ca dharmadeśako bhavati /

kālena kālaṁ pūrvakālakaraṇīyāṃ kathāṁ(15) karoti, tadyathā dānakathāṁ śīlakathāṁ svargakathām / (16)kāmeṣv ādīnava^⧪niḥsaraṇān(17) vyavadānapakṣān dharmān vistareṇa saṁprakāśayati /

kālena kālaṁ sāmutkarṣikīṁ(18) caturāryasatyapratisaṁyuktāṃ kathāṁ kathayati /

duḥkhaṁ vārabhya samudayaṁ vā nirodhaṁ vā mārgaṁ(19) vā / sattvaparipākāya(20) vā sattvavyavadānāya vā saddharmasya vā cirasthitaye / (21...yuktaiḥ padavyañjanaiḥ sahitair ānulomikair(22) ānucchavikair aupāyi^⧪kaiḥ(23) pratirūpaiḥ pradakṣiṇair nipakasyāṅgasaṁbhāraiḥ...21) / tāṁ ca punaḥ kathāṁ kālena karoti, (1...satkṛtyānupūrvam anusaṁdhim anusahitaṁ...1) harṣayan

rocayan toṣayann(2) utsāhayann anavasādayaṁś ca yuktāṁ(3) sahitām avyavakīrṇāṁ dhārmikīṁ(4) yathāparṣan maitracitto hitacitto 'nukampācitto 'niśrito lābhasatkāra (5...śloke na cātmānam...5) utkarṣayati, na parā^⧪n(6) paṁsayati /

evaṁ dharmadeśako bhavati //

yaś caibhir aṣṭābhir aṅgaiḥ samanvāgato bhavati, (7)evaṁ ca kālena kālaṁ codako bhavati smārako (8...'vavādako 'nuśāsako...8) (9)dharmadeśakaḥ(9) tasmāt sa(10) kalyāṇamitra(11) ity ucyate / ayaṁ tāvat kalyāṇamitratāyā vistaravibhāgaḥ //

samāsārthaḥ punaḥ katamaḥ /

saced ayaṁ mitrasuhṛd(12) anukampaka ādita ^⧪eva hitakāmo bhavati, sukhakāmaś ca /

tac ca punar hitasukhaṁ yathābhūtaṁ prajānāti, aviparyasto bhavaty aviparītadṛṣṭiḥ /

pratibalaś ca bhavaty upāyakuśalaḥ yad utāsyaiva hitasukhasya samudāgamāyopasaṁhārāya(13) /

dakṣaś ca bhavaty analasa utthānasaṁpanna ārabdhavīryajātīyaḥ, yad uta tam eva hitasukhopasaṁhāram ārabhya / ^⧪ebhiś caturbhiḥ kāraṇaiḥ sarvākāraparipūrṇaḥ(14) / samāsataḥ kalyāṇamitro(15) veditavyaḥ(16) /

ayaṁ ca punaḥ kalyāṇamitratāyāḥ samāsārthaḥ /

yaś ca pūrvako(1) vistaravibhāgo yaś cāyaṁ samāsārtha iyam ucyate(2) kalyāṇamitratā(3) //

saddharmaśravaṇacintanā(4) katamā / saddharma ucyate buddhaiś(5) ca (6...buddhaśrāvakaiś ca sadbhiḥ...6) samya^⧪ggataiḥ satpuruṣair ākhyāto (7...deśita uttāno...7) vivṛtaḥ saṁprakāśitaḥ /

sa punaḥ katamaḥ / tadyathā sūtraṁ geyaṁ vyākaraṇam iti vistareṇa pūrvavad dvādaśāṅgavacogataṁ(8) saddharma ity ucyate //

tatra sūtraṁ katamat / yat (9...tatra tatra bhagavatā tāṁs tān vineyāṁs tāni tāni vineyacaritāni...9) cārabhya skandhapratisaṁyuktā vā kathā kṛtā, (10...dhātupratisaṁyuktā ^⧪vā kathā kṛtā, dhātusaṁgaṇapratisayuktā vā, āyatanapratisaṁyuktā vā, pratītyasamutpādapratisaṁyuktā vā, āhārasatyapratisaṁyuktā...10) vā(11) (12...śrāvakapratyekabuddhatathāgatapratisaṁyuktā...12) vā(11) , smṛtyupasthānasamyakprahāṇa(13) rddhipādendriyabalabodhyaṅgamārgāṅgapratisaṁyuktā vā(14), aśubhānāpānasmṛtiśikṣāvetyaprasādapra^⧪tisaṁyuktā kathā kṛtā /

sā ca kathā(15) saṁgītikāraiḥ(16) parigṛhya śāsanacirasthitaye yathāyogam anupūrveṇa racitā(1) nupūrveṇa samāyuktā pratirūpair nāmakāyapadakāyavyañjanakāyair,

yad uta teṣāṁ teṣām arthānāṁ(2) sūcanāyai(3) kuśalānām arthopasaṁhitānāṁ brahmacaryopasaṁhitānām(4) /

idam ucyate sūtram //

geyaṁ(5) katamat / ^⧪yasyānte paryavasāne(6) gāthābhigītā, yac ca sūtraṁ neyārtham(7) / idam ucyate geyam(8) //

vyākaraṇaṁ katamat / (9...yasmiñ chrāvakebhyo 'bhyatītakālagata(10) upapattau vyākriyate...9), yac ca sūtraṁ nītārtham / idam ucyate vyākaraṇam //

gāthā katamā / yā na gadyena bhāṣitā, api tu pādopanibandhena(11) dvipadā(12) vā tripadā(13) vā catuṣpadā(14) vā pañcapadā(15) vā ṣaṭpadā(16) vā / ^⧪iyam ucyate gāthā //

udānaṁ katamat(17) /yat(18) pudgalasya nāma(19) gotram(20) (21...aparikīrtayitvānuddiśya bhāṣitam...21) āyatyāṁ(22) vā saddharmacirasthitaye(23) śāsanacirasthitaye(23) ca / idam ucyate udānam(1) //

nidānaṁ katamat / yat(2) pudgalasya (3...nāma gotraṁ...3) (4...parikīrtayitvoddiśya bhāṣitam...4), ^⧪yac ca kiṁcid(5) vinayapratisaṁyuktaṁ (6...sotpattikaṁ sanidānaṁ...6) prātimokṣasūtram / idaṁ ucyate nidānam(7) //

avadānaṁ katamat / yat(2) sadṛṣtāntakam udāhṛtam(8), yena dṛṣṭāntena yasya prakṛtasyārthasya vyavadānaṁ bhavati / idam ucyate 'vadānam //

vṛttakaṁ(9) katamat / yat kiṁcit (10...pūrvayogapratisaṁyuktam...10)(11) / idam ucyate vṛttakam //

jātakaṁ ^⧪katamat / yad(2) atītam adhvānam upādāya tatra tatra bhagavataś(12) cyutyupapādeṣu (13...bodhisattvacaryā duṣkaracaryākhyātā...13) / idam ucyate jātakam //

vaipulyaṁ(14) katamat / yatra bodhisattvānāṁ mārgo deśyate (15...'nuttarāyai samyaksaṁbodhaye daśabalānāvaraṇajñānasamudāgamāya...15) / idam ucyate vaipulyam //

adbhutā dharmāḥ katame / yatra bu^⧪ddhānāṁ ca buddhaśrāvakāṇāṁ ca bhikṣūṇāṁ ca bhikṣuṇīnāṁ ca śikṣamāṇānāṁ (1...śrāmaṇerāṇāṁ śrāmaṇerikāṇām upāsakānām upāsikānāṁ...1) sādhāraṇāsādhāraṇāś(2) ca tadanya(3) prativiśiṣṭāś (4)cāścaryādbhutasaṁmatā guṇaviśeṣā ākhyātāḥ / ima ucyante 'dbhutā dharmāḥ //

upadeśāḥ katame / (5...sarvamātṛkābhidharmaḥ...5) sūtrānta(6) niṣkarṣaḥ(7) sūtrānta(8) vyākhyāna^⧪m(9) upadeśa ity ucyate //

*(10...tac caitad...10) dvādaśāṅgavacogatam(11), asti sūtram(12), asti vinayaḥ(13) asty abhidharmaḥ(13) / (14)tatra yat tāvad āha, sūtraṁ geyaṁ(15) vyākaraṇaṁ gāthodānāvadānavṛttakajātakavaipulyādbhutadharmā iti, idaṁ tāvat sūtram(16) / yat punar āha, nidānam iti, ayam ucyate vinayaḥ(16) / yat punar āha, upadeśā iti, ayam ucyate^⧪ 'bhidharmaḥ(16) / *

(17...tac caitad...17) dvādaśāṅgavacogataṁ(18) piṭakatrayasaṁgṛhītaṁ sadbhiḥ samyaggatair (19)deśitaṁ saddharma ity ucyate //

*tasya śravaṇaṁ(1) saddharmaśravaṇam / (2...tat punaḥ...2) katamat* / yathāpīhaikatyaḥ sūtradharo vā bhavati, vinayadharo vā, mātṛkā(3) dharo vā, sūtravinayadharo vā, (4...sūtrābhidharma(3) dharo vā...4), vinayamātṛkā(3) dharo vā, (5...sūtravinayamātṛkādharo vā...5) / idam ucyate saddharma^⧪śravaṇam /

tat punaḥ śravaṇaṁ dvividham / vyañjanaśravaṇam(6) arthaśravaṇaṁ ca //

*cintanā(7) katamā* /

yathāpīhaikatyas tān eva yathāśrutān(8) dharmān ekākī rahogataḥ, **ṣaḍ acintyāni sthānāni tadyathā(9) , ātmacintāṁ sattvacintāṁ lokacintāṁ sattvānāṁ karmavipākacintāṁ dhyāyināṁ dhyāyiviṣayaṁ buddhānāṁ(10) buddhaviṣayaṁ varjayitvā, (11...svalakṣaṇataḥ

sā^⧪mānyalakṣaṇataś ca cintayati...11)**//

sā punaś *cintā dvividhā* / (12...gaṇanākārā saha gaṇanāyogena dharmāṇām...12) / (13...tulanākārā yuktyā(14) guṇadoṣopaparīkṣaṇākārā(15)...13)(16) / sacet skandhapratisaṁyuktāṁ deśanāṁ cintayati, saced anyatamānyatamāṁ(17) pūrvanirdiṣṭāṁ(18) deśanāṁ cintayati, ābhyāṁ (19...dvābhyām ākārābhyāṁ...19) cintayati //

yathā punaḥ katham i^⧪ti / rūpam ucyate daśa rūpīṇy āyatanāni(1) yac ca dharmāyatanaparyāpannaṁ rūpaṁ sa ca(2) rūpaskandhaḥ / (3)tisro vedanā(2) vedanāskandhaḥ / (4)ṣaṭ saṁjñākāyāḥ(2) saṁjñāskandhaḥ / (5)ṣaṭ cetanākāyāḥ(6) (2)saṁskāraskandhaḥ(7) / (8)ṣaḍ vijñānakāyā(9)(2) vijñānaskandhaḥ / ity evaṁ gaṇanāsaṁkhyākārayā(10) skandhadeśanāṁ(11) cintayati / (12...uttarottaraprabhedena yena vā punar asyāḥ saṁkhyāgaṇanā^⧪kārāyāś cintāyā...12) (13...apramāṇaḥ praveśanayo...13) veditavyaḥ //

kathaṁ yuktyupaparīkṣākārayā(14) cintayā skandhadeśanāṁ(15) cintayati / catasṛbhir(16) yuktibhir upaparīkṣate(17) /

katamābhiś(18) catasṛbhiḥ(16) / yad utāpekṣāyuktyā(19), kāryakaraṇayuktyā(20), upapattisādhanayuktyā, dharmatāyuktyā //

*apekṣāyuktiḥ katamā / dvividhāpekṣā, utpattyapekṣā(21) ^⧪prajñaptyapekṣā ca* / tatrotpattyapekṣā yair (22...hetubhir yaiḥ pratyayaiḥ...22) skandhānāṁ prādurbhāvo bhavati, tasyāṁ skandhotpattau te hetavas te(23) pratyayā apekṣyante / (24)yair(25) nāmakāyapadakāyavyañjanakāyaiḥ skandhānāṁ prajñaptir bhavati, tasyāṁ skandhaprajñaptau te nāmakāyapadakāyavyañjanakāyā(1) apekṣyante / iyam ucyate skandheṣūtpattyapekṣā pra^⧪jñaptyapekṣā(2) ca / yā cotpattyapekṣā yā ca prajñaptyapekṣā sā yuktir yoga upāyaḥ skandhotpattaye skandhaprajñaptaye / tasmād apekṣāyuktir ity ucyate //

*(3...kāryakaraṇayuktiḥ katamā* / yad utpannānāṁ...3) skandhānāṁ (4...svena hetunā...4) svena pratyayena(5) tasmiṁs tasmin svakāryakaraṇe viniyogaḥ(6) / tadyathā, cakṣuṣā rūpāṇi draṣṭavyāni, śrotre^⧪ṇa śabdāḥ(7) śrotavyāḥ, yāvan(8) manasā(9) dharmā vijñeyā iti / rūpeṇa (10...cakṣuṣo gocare 'vasthātavyam...10), (11...śabdena śrotrasya...11), evaṁ (12...yāvad(13) dharmair manasa...12) iti / (14...yad vā punar anyad apy evaṁbhāgīyam, (15...tatra tatra...15) dharmāṇām anyonyaṁ...14) kāryakaraṇe(16) prati yuktir(17) yoga upāyaḥ / iyam ucyate kāryakaraṇayuktiḥ(18) //

*upapattisādhanayukiḥ ^⧪katamā */ anityāḥ(19) skandhā(20) iti, pratītyasamutpannā duḥkhāḥ śūnyā(21) anātmāna iti tribhiḥ pramāṇair upaparīkṣate / yad utāptāgamena(22) (23)pratyakṣeṇānumānena ca / ebhis tribhiḥ pramāṇair (24)upapattiyuktaiḥ(25) (26...satāṁ hṛdayagrāhakair...26) vyavasthāpanā sādhanā kriyate / yad uta skandhānityatāyā vā pratītyasamutpannatāyā vā duḥkhatāyā vā(27) śūnyatāyā (1...vānātmatāyā vā...1) / iyam ucyata upapattisādhanayuktiḥ(2) //

*dharmatāyuktiḥ katamā / kena kāraṇena tathābhūtā ete skandhāḥ(3), tathābhūto lokasaṁniveśaḥ / kena kāraṇena kharalakṣaṇā pṛthivī dravalakṣaṇā āpa uṣṇalakṣaṇaṁ tejaḥ(4) samudīraṇalakṣaṇo vāyuḥ(5) / kena kāraṇenānityāḥ(6) skandhāḥ(7) kena kāraṇena śāntaṁ nirvāṇam iti / tathā (6...kena kāraṇena...6) rū^⧪paṇalakṣanaṁ(8) rūpam, anubhavanalakṣaṇā(9) vedanā, saṁjānanālakṣaṇā(10) saṁjñā, abhisaṁskaraṇalakṣaṇāḥ saṁskārāḥ, vijānanālakṣaṇaṁ vijñānam iti / prakṛtir eṣāṁ dharmāṇām iyam(11), svabhāva eṣa īdṛśaḥ, dharmataiṣā(12) / (13...yaiva cāsau...13) dharmatā saivātra yuktir yoga upāyaḥ / evaṁ vaitat syāt(14), anyathā vā, naiva vā syāt(15), (16...sarvatraiva ca dharmataiva pratisa^⧪raṇaṁ(17) dharmataiva yuktiḥ...16) / cittanidhyāpanāya(18) cittasaṁjñāpanāya(19) / iyam ucyate dharmatāyuktiḥ / *

evaṁ catasṛbhir yuktibhiḥ skandhadeśanopaparīkṣyate(20) yāvat(21) punar anyā kācid deśaneti //

yaivam ābhyāṁ dvābhyām ākārābhyāṁ gaṇanāsaṁkhyākārayā(1) ca yuktyupaparīkṣaṇākārayā ca samyagupanidhyāpanā(2) tasyās tasyā deśanāyāḥ (3...sā cintā...3) //

^⧪iyam ucyate saddharmaśravaṇacintā(4) //

*anantarāyaḥ katamaḥ* / anantarāyo dvividhaḥ / (1)adhyātmam upādāya (2)bahirdhā ca / tatrādhyātmaṁ bahirdhā copādāyāntarāyaṁ(3) vakṣyati(4) / tadviparyayeṇānantarāyo(5)(6) veditavyaḥ //

adhyātmam upādāyāntarāyaḥ katamaḥ /

yathāpīhaikatyaḥ pūrvam eva(7) kṛtapuṇyo na(8) bhavati / so 'kṛtatvāt(9) puṇyānāṁ ^⧪na(10) lābhī bhavati kālena kālam (11...ānulomikānāṁ...11) jīvitapariṣkārāṇām(12), yaduta cīvarapiṇḍapātaśayanāsanaglānapratyayabhaiṣajyapariṣkārāṇām(13) / tīvrarāgo bhavaty āyatarāgaḥ(14), tīvradveṣa āyatadveṣaḥ(14), tīvramoha āyatamohaḥ(14) /

pūrvaṁ(15) vānenābādhasaṁvartanīyāni karmāṇi kṛtāni bhavanti / yaddhetor ābādha^⧪bahulo bhavati / dṛṣṭa eva dharme viṣamacārī bhavati / (16...yenāsyābhīkṣṇaṁ(17) vāto vā kupyati pittaṁ vā śleṣmaṁ vā, viṣūcikā vā kāye saṃtiṣṭhate...16) /

bhojanaguruko bhavati bahvartho bahukṛtyo gaṇasaṁnipātabahulo bhavati / karmārāmo vā bhāṣyārāmo vā nidrārāmaḥ(18) saṅgaṇikārāmaḥ saṁsargārāmaḥ(19) prapañcārāmaḥ(20) / ātmasaṁpragrā^⧪hakaś capalaḥ pramattaḥ kudeśavāsī vā / (21...ity evaṁbhāgīyā...21) antarāyā adhyātmam upādāya veditavyāḥ //

bahirdhopādāyā(1) ntarāyāḥ katame /

yathāpi(2) tad asatpuruṣāpāśrayaḥ, yato(3) na labhate kālena kālam ānulomikīm avavādānuśāsanīm,

kudeśe vā vasati / (4...yatrāsya vāsaṁ(5) kalpayato...4) divā (6...vauvilako bhavati prabhūtaḥ...6), ^⧪rātrau vo (7...ccaśabdo mahāśabdo mahājanakāyasya nirghoṣaḥ...7) / (8)tīvrakaṭukaś(9) ca vātātapasaṁsparśo manuṣyād amanuṣyād(10) api bhayam / ayam evaṁbhāgīyo(11)(12) (13)bahirdhopādāyāntarāyo(14) veditavyaḥ / (15...ayaṁ tāvad vistaravibhāgaḥ...15)(16) //

samāsārthaḥ(17) punaḥ katamaḥ / samāsatas(18) *trividho 'ntarāyaḥ(19) / (20)prayogāntarāyaḥ(21)(20)prāvivekyāntarāyaḥ(22)(20)pratisaṁlayanā^⧪ntarāyaś ca* /

tatra prayogāntarāyaḥ katamaḥ(23) / yenāntarāyeṇa samavahitena saṁmukhībhūtenāśakto bhavaty apratibalaḥ sarveṇa sarvaṁ kuśalapakṣaprayoge /

sa punaḥ katamaḥ / yad(24) ābādhako bhavati duḥkhito(25) bāḍhaglānaḥ / (1...abhīkṣṇam asya vāto vā kupyate pittaṁ vā śleṣmaṁ vā(2) viṣūcikā vāsya kāye saṁtiṣṭhate...1)(3) / api tv asya daśaty ahir(4) vṛściko vā śata^⧪padī(5) vā manuṣyo vainaṃ viheṭhayaty amanuṣyo vā / (6...na ca lābhī...6) bhavati cīvarapiṇḍapātaśayanāsanaglānapratyayabhaiṣajyapariṣkārāṇām / ayam evaṁbhāgīyaḥ(7) prayogāntarāyo veditavyaḥ //

prāvivekyāntarāyaḥ katamaḥ /

yad bhojanaguruko bhavati /

bahvartho bahukṛtyo bahukaraṇīyaḥ (8...karmārāmaratiṃ rato...8) bhavati /

teṣu teṣv i^⧪tikaraṇīyeṣu(9) prasṛtamānasaḥ / bhāṣyārāmo bhavati /

(10) śaktaḥ pratibalaḥ san prāvivekye prahāṇe(11) pratisaṁlayane bhāvanāyām udde (12...śasvādhyāyamātrakeṇa...12) saṁtuṣṭaḥ / nidrārāmo bhavati / (8)styānamiddhaparyavasthitaḥ

kusīdajātīyo nidrāsukhaṁ pārśvasukhaṁ(13) śayanasukhaṁ ca svīkaroti / saṅgaṇikārāmo bhavati / (8) sārdhaṁ gṛ^⧪hasthapravrajitai rājakathāṁ vā karoti, corakathāṁ vānnakathāṁ vā pānakathāṁ vā vastrakathāṁ(14) vā veśyākathāṁ vā vīthīkathāṁ vā janapadamahāmātrākhyānakathāṁ vā (15...lokākhyānakathāṁ vā...15) samudrākhyānakathāṁ vā / ity evaṁbhāgīyayānarthopasaṁhitayā (16...kathayā kālam atināmayati...16) /

tatra cābhirato(17) bhavaty (18...abhī^⧪kṣṇañ ca...18) gaṇasaṁnipātabahulo bhavati / teṣu teṣv adhikaraṇeṣu vyākṣiptamānaso bhavati vyākulamānasaḥ /

saṁsargārāmo bhavati / (1)gṛhasthapravrajitānām asamavahitānāṁ ca [(2...mthoṅ bar 'dod ciṅ / phrad pa rnams daṅ 'bral bar mi 'dod pa daṅ...2) / (3)prapañcārāmo bhavati /

(3)prapañcarato(4) 'vakramaṇīyeṣu pūrvaṅgamaḥ prāvivekyeṣu nikṣiptadhuraḥ / (5...ima evaṁbhāgīyā ^⧪dharmāḥ...5) pravivekāntarāyo veditavyaḥ / yaiḥ samavahitaiḥ saṁmukhībhūtair na sukaraṁ bhavaty (6...araṇyavanaprasthāni prāntāni śayanāsanāny adhyāvasitum, araṇyāni vā vṛkṣamūlāni vā śūnyāgārāṇi vā...6) //

pratisaṁlayanāntarāyaḥ katamaḥ / tadyathā pratisaṁlayanam ucyate śamatho vipaśyanā ca / tatrāsti śama^⧪thāntarāyaḥ, (7...asti vipaśyanāntarāyaḥ...7) //

tatra śamathāntarāyaḥ katamaḥ(8) / pramādo 'deśavāsaś(9) ca / (10)yathāsya pramattasya(11) styānamiddhaṁ vā cittaṁ paryavanahati, (12...śamathamātraṁ vāsvādayati...12), līnatvāya(13) vā (14...cittam upanāmayati...14), andhakārāyitatvaṁ vā (15...cetaso bhavati...15) / (16...yadrūpeṇa cādeśavāsena...16) manuṣyakṛto vāmanuṣyakṛto(17) vā(18) parataḥ saṁghaṭṭo bhavati / ye^⧪nāsya cittaṁ bahirdhā vikṣipyate / ayaṁ śamathāntarāyaḥ (19...pratisaṁlayanāntarāyo...19) veditavyaḥ //

vipaśyanāntarāyaḥ katamaḥ / yadutātmasaṁpra(1) grāhaś cāpalyaṁ ca //

tatrātmasaṁpragraho(2) (3...yathāpi tad...3) "aham asty(4) uccakulaḥ pravrajito 'līnaḥ, anye ca bhikṣavo(5) na tathe"ty ātmānam utkarṣayati saṁpragṛhṇāti(6), parāṁś ca paṁsayati / evam "(7)ā^⧪ḍhyakulapravrajito(8) 'dīnaḥ", evam "(7)abhirūpo darśanīyaḥ prāsādikaḥ", evaṁ " (9) bahuśrutaḥ śrutādhāraḥ śrutasaṁnicayaḥ(10)", (11...evam "aham asmi(12)...11) kalyāṇavākyo vākkaraṇenopetaḥ, anye ca bhikṣavo na tathe''ty ātmānam utkarṣayati saṁpragṛhṇāti, parāṁś ca paṁsayati /

sa (13...ātmānaṁ saṃpragṛhṇān ye te...13) bhavanti bhikṣavaḥ sthavirā rā^⧪trijñā(14) abhyavacīrṇabrahmacaryās(15) tān na kālena kālaṁ (16...paripṛcchati paripraśnī(17) karoti...16) / te cāsya na kālena kālam avivṛtāni ca sthānāni vivṛṇvanti, vivṛtāni(18) ca sthānāny uttānīkurvanti(19), na ca gambhīram arthapadaṁ (20...sādhu ca suṣṭhu...20) ca prajñayā pratividhya saṁprakāśayanti(21) yāvad eva jñānadarśanasya viśuddhaye / evam(22) a^⧪sya sa ātmasaṁpragraha(23) āntarāyiko bhavati yaduta vipaśyanāyāḥ /

punar aparam alpamātrakasyāvaramātrakasya jñānadarśanamātrakasya sparśavihāramātrakasya lābhī bhavati / sa tena(24) jñānamātrakeṇa darśana- mātrakeṇa sparśavihāramātrakeṇātmānam(1) utkarṣayati saṁpragṛhṇāti / sa (2...ātmānaṁ saṁpragṛhṇaṁs(3)...2) tāvatā saṁtuṣṭo bha^⧪vati, nottari vyāyacchate / (4...evarn asyāntarāyaḥ kṛto bhavaty ātmasaṁpragraheṇa yaduta vipaśyanāyāḥ(5)...4) //

(6...capalo vā punar...6) anupaśāntendriyo bhavaty uddhatendriya unnatendriyaḥ(7) / sa dūṣitacittī(8) bhavati durbhāṣitabhāṣī(9) duṣkṛtakarmakārī, na sthiraṁ dharmāṁś cintayati, na dṛḍhaṁ cintayati(10) / yena vipa^⧪śyanāṁ na pūrayati(11) na viśodhayati / (12...evam asya cāpalyam antarāyo bhavati yaduta vipaśyanāyā iti...12) //

*(13)dvau dharmau (14...śamathāntarāyau...14) / yaduta pramādo 'deśavāsaś(15) ca / dvau dharmau (16...vipaśyanāntarāyau...16) / yadutātmasaṁpragrahaś cāpalyaṁ(17) ca /

iti yaś ca śamathāntarāyaḥ / yaś ca vipaśyanāntarāyaḥ / ayam ucyate(18) pratisaṁla^⧪yanāntarāyaḥ / *

ayaṁ ca punar antarāyasya samāsārtha iti //

yaś cāyaṁ samāsārtho yaś ca pūrvako vistaravibhāgas tad ekadhyam(19) abhisaṁkṣipyāntarāya ity ucyate / asya cāntarāyasya viparyayeṇānantarāyo(20) veditavya iti /

ya eṣām antarāyāṇām(1) abhāvo(2) vigamo 'saṅgatir asamavadhānam(3) / ayam ucyate 'nantarā^⧪yaḥ(4) //

tyāgaḥ(5) katamaḥ / yad dānam anavadyaṁ cittālaṁkārārthaṁ cittapariṣkārārthaṁ yogasaṁbhārārtham uttamārthasya prāptaye dadāti(6) /

tatra ko dadāti / (7...kutra dadāti...7) / kiṁ dadāti(7) / (8...kena (9)dadāti...8) / kathaṁ dadāti(10) / kasmād dadāti / yenāsya (11...dānam anavadyaṁ...11) bhavati(12) //

(13)āha / dātā dānapatir(14) dadāti(15) / (16...tatra katamo dātā katamo dānapatiḥ / yaḥ ^⧪svair eva pāṇibhir dadāti...16), ayam ucyate dātā / yasya svakaṁ dīyate tac ca dātukāmasya nādātukāmasya, ayam ucyate dānapatiḥ //

tatra kutra dadāti / āha / caturṣu(17) dadāti / duḥkhitāya, upakāriṇe(18), iṣṭāya, viśiṣṭāya ca /

tatra duḥkhitāyeti(19) / kṛpaṇā vā, (20...vanīyakā vā...20), adhvagā vā, yācanakā vā, andhā vā, ^⧪badhirā vā, anāthā vā, apratisaraṇā vā, upakaraṇavikalā(1) iti / ye vā punar anye 'py evaṁbhāgīyāḥ / (2...ima ucyante duḥkhitāḥ...2) //

upakāriṇaḥ katame / tadyathā mātāpitaram(3), āpāyakam, poṣakam(4), saṁvardhakam(5) iti / ye vā punar aṭavīkāntarād(6) uttārayanti, durbhikṣād(7) vā, paracakrabhayād(8) vā, bandhanād vā(9), ābādhād vā(10) / hitopadeśakāś cāsya ^⧪bhavanti, sukhopadeśakā hitasukhopasaṁhārakāḥ, utpannotpanneṣu cādhikaraṇeṣu sahāyakāḥ sahanandinaḥ sahaśokāḥ, āpatsu cainaṁ(11) na parityajantīti / ye vā punar anye 'py evaṁbhāgīyāḥ / ima ucyanta(12) upakāriṇaḥ //

iṣṭāḥ katame / ye saṁstutāḥ, yeṣām asyāntike bhavati prema vā gauravaṁ(13) vā / bhaktivā^⧪do vā◡(14)(15)...alaptakāḥ saṁstutakāḥ...15) sapriyakāś ca bhavantīti / ye(16) vā punar anye 'py evaṁbhāgīyāḥ / ima ucyanta(17) iṣṭāḥ //

viśiṣṭāḥ katame / te śramaṇabrāhmaṇāḥ(18), sādhurūpa saṁmatāḥ(19), avyābādhyāḥ, avyābādhyaratāḥ, vigatarāgāḥ, rāgavinayāya pratipannāḥ, vigatadveṣāḥ, dveṣavinayāya pratipannāḥ, vigatamohāḥ, moha^⧪vinayāya pratipannā iti / ye vā punar anye 'py evaṁbhāgīyāḥ ima ucyante viśiṣṭāḥ //

tatra kiṁ dadātīty āha / samāsataḥ sattvasaṁkhyātam asattvasaṁkhyātaṁ ca vastu dadāti /

tatra sattvasaṁkhyātaṁ vastu katamat / tadyathā putradāraṁ(1) dāsīdāsakarmakarapauruṣeyaṃ(2) (3...hastyaśvagaveḍakakukkuṭa...3) strīpuruṣadārakadā^⧪rikam iti / yad vā punar anyad apy evaṃbhāgīyaṃ vastu / adhyātmaṁ vā punar upādāya karacaraṇaśiro(4) māṁsarudhiravasādīny anuprayacchati / idam api(5) sattvasaṁkhyātaṁ(6) dānaṁ yatra bodhisattvabodhāḥ(7) saṁdṛśyante / asmiṁs(8) tv arthe nedaṁ dānam(9) abhipretam / (10)yeṣu tu sattveṣv(11) asyaiśvaryaṁ bhavati, vaśitā ca ^⧪prabhaviṣṇutā(12) ca, arhati ca tān sattvān pareṣāṁ pratipādayitum / (9)pratipādayaṁś cātmānam anavadyaṁ karoti / (9)na (13...taddhetos tatpratyayaṁ...13) pare manāṁsi(14) pradūṣayanti / (10)ye ca sattvāḥ pareṣu pratipāditās(15) te na(16) vyāpāditā bhavanti /

idam ucyate navadyaṁ sattvasaṁkhyātavastu (17)dānam //

asattva^⧪saṁkhyātaṁ vastu (18) katamat / tadyathā(19) (20)dhanavastu (20)dhānyavastu (20)deśavastu //

tatra dhanavastu katamat(1) / tadyathā maṇimuktāvaiḍūryaśaṁkhaśilāpravāḍāśmagarbhamusāragalvajāta(2) rūparajatalohitikādakṣiṇāvartam iti / yad vā punar anyad(3) apy evaṁ bhāgīyaṁ ratnaṁ vā hiraṇyaṁ vā rūpyaṁ(4) vā va^⧪straṁ vā bhāṇḍopaskaraṁ vā gandhajātaṁ vā mālyajātaṁ vā / idam ucyate dhanavastu(5) //

dhānyaṁ(6) katamat / yat kiṁcid bhojyaṁ vā peyaṁ vā / tadyathā yavā vā, śālir vā, godhūmā vā, kolā vā, kulatthā vā, tilā vā, māṣā vā, (7...ikṣuraso(8) vā, [dar ba daṅ, ]mṛdvīkāraso(8)...7) veti / yad vā punar anyad(9) apy evaṁbhāgīya^⧪m / idam ucyate dhānyam(6) //

deśavastu katamat / tadyathā kṣetravastu(1), gṛhavastu(1), āpaṇavastu(1), puṇyaśālāvihāra(2) pratiṣṭhāpanam(3) iti / yad vā punar anyad apy evaṁbhāgīyam / idam ucyate deśavastu /(4)

tatra(5) yac ca sattvāsattvasaṁkhyātaṁ(6) vastu, idaṁ dadātīti(7) //

(8)kena dadātīti /(9) yā cālobhasaha^⧪gatā cetanā cittābhisaṁskāro manaskarma / yac ca tatsamutthāpitaṁ kāyakarma vākkarma deyavastuparityāgāya(10) svasantāne vā (11...parasantāne vā...11) / anena dadāti(12) //

tatra kathaṁ dadātīti /(13) (14...śraddhayā dadāti / āgamadṛṣṭiḥ phaladarśī satkṛtya dadāti / ^⧪praṇatacittaḥ...14) svahastaṁ(1) dadāty anapaviddham(2) / kālena dadāti yathaitat(3) pareṣām upayogyaṁ syāt / parān anupahatya dadāti / dharmeṇa samayenāsāhasena samudānayitvā(4) śuci dadāti / praṇītaṁ kalpikaṁ dadāti / yena na pare sāvadyā bhavanti, nātmā / abhīkṣṇaṁ dadāti / vinīya mātsaryamalaṁ(5) saṁnidhimalaṁ(6) ca dānaṁ dadāti / pūrvam eva dānāt sumanā(7) dadaṁś ci^⧪ttaṁ prasādayati dattvā cāvipratisārī(8) bhavati / evaṁ dadāti //

(9)kasmād dadāti / āha / kāruṇyād vā dadāti yaduta duḥkhiteṣu / kṛtajñatayā(10) dadāti(11) yadutopakāriṣu / premṇā gauraveṇa bhaktyā(12) dadāti yaduteṣṭeṣu / laukikalokotta(13) raviśeṣa(14) prārthanayā dadāti yaduta viśiṣṭeṣu / tasmād ^⧪dadāti(15) ty ucyate //

ebhir ākārair (16...ato 'sya...16) (17...gṛhiṇo vā pravrajitasya vā...17) cittālaṁkārārthaṁ cittapariṣkārārthaṁ yogasaṁbhārārtham uttamārthasya prāptaye(18) tad(19) dānam, anavadyam bhavati /

ayam ucyate tyāgaḥ //

śramaṇālaṁkāraḥ katamaḥ /(1) tadyathaikatyaḥ śrāddho bhavati, aśaṭhaḥ, alpābādhaḥ(2), ārabdhavīrya(3) jātīyaḥ, prājñaḥ, alpecchaḥ, saṁtuṣṭaḥ, ^⧪supoṣaḥ(4), subharaḥ, dhutaguṇasamanvāgataḥ, prāsādikaḥ, mātrajñaḥ(5), satpuruṣadharmasamanvāgataḥ(6), paṇḍitaliṅgasamanvāgataḥ, kṣamaḥ(7), sūrataḥ(8), peśalaś ca bhavati //

kathaṁ śrāddho bhavati / prasādabahulo bhavati, avakalpanā(9) bahulaḥ, vimuktibahulaḥ(10), chandikaś(11) ca (12...kuśaleṣu dharmeṣu / sa śāstari...12) pra^⧪sīdati, na kāṅkṣati, na vicikitsati / śāstāraṁ satkaroti, gurukaroti, mānayati(13), pūjayati / (14)satkṛtya gurukṛtya mānayitvā pūjayitvopaniśritya(15) viharati / yathā śāstary evaṁ dharme sabrahmacāriṣu śikṣāyām avavādānuśāsanyāṁ (16...pratisaṁstare...16) 'pramāde samādhau / evaṁ śrāddho bhavati //

katham aśaṭho bhavati / ṛjuko(17) bhavati, ^⧪ṛjuka(18) jātīyaḥ / yathābhūtam ātmānam āviṣkartā bhavati, śāstur antike vijñānāṁ ca sabramacāriṇām / evam aśaṭho bhavati //

katham alpābādho bhavati / arogajātīyaḥ (1...samayā pācanyā grahaṇyā samanvāgato bhavati...1), nātyuṣṇayā, nātiśītayā, avyābādhayā(2), ṛtusukhayā(3) / (4)yayāsyā(5) śitapītakhāditāsvāditāni(6) samyak sukhena(7) pari^⧪pākaṁ gacchanti(8) / evam alpābādho bhavati //

katham ārabdhavīryajātīyo bhavati / sthāmavān viharati, vīryavān, utsāhī, dṛḍhaparākramaḥ, anikṣiptadhuraḥ(9) kuśaleṣu dharmeṣu / dakṣaś ca bhavati, analasaḥ, utthānasaṁpannaḥ / kartā bhavati vijñānāṁ sabrahmacāriṇāṁ (10...kāyena vaiyāpṛtyam...10) / evam ārabdhavīryajātīyo bhavati(11)(12) //

^⧪kathaṁ prājño bhavati / medhāsmṛtibuddhisaṁpanno(13) bhavati / adhandhendriyaḥ, amūḍhendriyaḥ, aneḍakaḥ(14), ahastasaṁvācikaḥ(15) pratibalaḥ subhāṣitadurbhāṣitānāṁ dharmāṇām artham ājñātum iti / sahajayāpi(16) buddhyā samanvāgato bhavati / prāyogikayāpi(1) buddhyā samanvāgato bhavati / evaṁ prājño bhavati //

katham alpeccho bhavati / yāvadbhir guṇaiḥ samanvāgato bhava^⧪ty alpecchatām(2) ādiṁ kṛtvā(3), taiḥ(4) parato jñātuṁ na samanveṣate, (5...kaścin me...5) (6...pare na jānīyuḥ...6), "alpeccha" iti vā, "evaṁguṇayukta(7)" iti / evam alpeccho bhavati //

kathaṁ saṁtuṣṭo bhavati / itaretareṇa(8) cīvarapiṇḍapātena śayanāsanena(9) tuṣṭo(10) bhavati, saṁtuṣṭaḥ(11) / (12...so 'labdhvā...12) cīvaraṁ lūhaṁ(13) vā praṇītaṁ vā notkaṇṭhati, na paritasyati(14) / labdhvā ca punar araktaḥ ^⧪paribhuṅkte 'sakta iti vistareṇa pūrvavat / yathā cīvaram evaṁ(15) piṇḍapātaḥ(16) śayanāsanam(9) / evaṁ saṁtuṣṭo(17) bhavati //

kathaṁ supoṣo bhavti / ātmāsyaikaḥ(18) (19...poṣyo bhavati...19) / na(20) tu pare, tadyathā dārakā vā manuṣyā veti, ye vā punar anye 'pi ke cid / (21...yeṣām arthāya...21) (23...yān paryeṣṭim(22) āpadyeta(24)...23), pare cainaṁ(25) dāyakadānapatayo duṣpoṣya^⧪m(26) iti paśyeran(27) / evaṁ supoṣo(28) bhavati //

kathaṁ subharo bhavati / alpenāpi(1) yāpayati(2) / lūhenāpi(3) yāpayati(2) / evaṁ subharo bhavati //

*kathaṁ dhutaguṇasamanvāgato bhavati / prāptapiṇḍapātiko(4) bhavati, sāvadāna(5) piṇḍapātikaḥ / ekāsanikaḥ(6) / (7...khalupaścādbhaktikaḥ...7)(8) / traicīvarikaḥ / nāmatikaḥ / pāṁsukūlikaḥ / āraṇyakaḥ / (9) vṛkṣamūlikaḥ(10) / ^⧪(9) ābhyavakāśikaḥ(11) / (9) śmāśānikaḥ / (9) naiṣadyikaḥ / (12)yāthāsaṁstarikaḥ* / (13...ta ete...13) (14...piṇḍapātaṁ cīvaraṁ śayanāsanam...14) ārabhya dvādaśakā dhutaguṇā bhavanti trayodaśakā(15) vā /

tatra piṇḍapātikatvaṁ(16) bhidyamānaṁ dvidhā bhavati,(17) (18...prāptapiṇḍapātikaḥ(19) sāvadānapiṇḍapātikaś ca //

tatra prāptapiṇḍapātikaḥ katamaḥ...18) / (20...['dris pa'i khyim dag nas]...20) (21...yathālabdhaṁ yathopasaṁpannaṁ piṇḍapātaṁ paribhuṅkte...21) //

(1...sāvadānapiṇḍapātikaḥ katamaḥ...1) / veśmānuveśya kulāni(2) bhikṣitvā paryaṭitvā(3) (4...yathālabdhaṁ yathopa^⧪saṁpannaṁ...4) piṇḍapātaṁ paribhuṅkte / no tv (5...uccaiḥ śuṇḍāṁ praṇidhāya...5) kulāny(6) upasaṁkrāmati / "ato 'haṁ lapsye (7...praṇītam khādanīyaṁ(8) bhojanīyaṁ...7) yāvadāptam(9)" / (10)

*(11)tatra piṇḍapātikatvam (12...aviśeṣeṇārabhya...12)(13) dvādaśa bhavanti prabhedaṁ(14) punar ārabhya trayodaśa(15) //*

tatraikāsanikatvaṁ(16) katamat / ekasminn āsane niṣaṇṇo(17) ^⧪yāvat paribhoktavyaṁ tāvat paribhuṅkte / vyutthitaś ca punas(18) tasmād āsanān na paribhuṅkte / idam ucyate ekāsanikatvam(19) //

khalupaścādbhaktikatvaṁ(20) katamat / bhojanārthaṁ niṣaṇṇas(21) (22...tāvan na paribhuṅkte...22), (23...yāvat sarvabhojanaṁ pratīcchati, yāvatā jānāti śakṣyāmi yāpayitum...23) / yataś ca punar jānīte "na me 'ta uttari ^⧪bhojanena kṛtyaṁ bhaviṣyatī"ti, (1...tataḥ sarvaṁ parigṛhyārabhate(2) paribhoktum...1) / evaṁ khalupaścādbhaktiko bhavati //

kathaṁ traicīvariko bhavati / tribhiś ca cīvarair yāpayati(3), (4)sāṁghāṭinā, (4)uttarāsaṁgena, (4)antarvāsena ca / (5...trayāṇāṁ cīvarāṇām atirekam uttaram na dhārayati...5) / evaṁ traicīvariko bhavati //

kathaṁ nāmatiko bhavati / yat kiṁcic cī^⧪varam dhārayati tricīvaraṁ vā atirekacīvaraṁ vā / (6...sarvaṁ(7) tad aurṇikaṁ dhārayati...6) / (8...na tv anyat(9)...8) / evaṁ nāmatikaṁ dhārayati //

kathaṁ pāṁsukūliko bhavati / yac cīvaraṁ parair muktaṁ bhavaty (10...ucchiṣṭaṁ(11) choritaṁ(12)...10) rathyāyāṁ(13) vā, vīthyāṁ(14) vā, catvare(15) vā, śṛṅgāṭake(16) vā, pathi vā, utpathe(17) vā, uccārasaṁsṛṣṭaṁ(18) vā (19...prasrāvasaṁsṛṣṭaṁ vā, uccāraprasrāvapūya^⧪rudhirakheṭaprakṣitaṁ...19)(20)(21) vā / (22...tato yad aśuci...22) (23...tad apanīya...23), (24...sāram ādāya...24), śodhayitvā sīvitvā vivarṇīkṛtya(25) dhārayati / evaṁ pāṁsukūliko bhavati //

katham āraṇyako bhavati / araṇyavanaprasthāni(1) (2...prāntāni śayanāsanāny adhyāvasati...2), yāni vyavakṛṣṭāni grāmanigamānām(3) / evam āraṇyako bhavati//

kathaṁ vṛkṣamūliko(4) bhavati / vṛkṣa^⧪mūle(4) (5...vāsaṁ kalpayati...5) ^⧪(6...vṛkṣamūlaṁ(7) niśritya / evaṁ vṛkṣamūliko(4) bhavati //

katham ābhyavakāśiko bhavati / abhyavakāśe (5...vāsaṁ kalpayati...5), anavacchanne(8) vivṛte deśe / evam ābhyavakāśiko bhavati //

kathaṁ śmāśāniko bhavati / śmaśāne(9) (5...vāsaṁ kalpayati...5)...6), ^⧪yatra mṛtamṛto(10) janakāyo 'bhinirhriyate / evaṁ śmāśāniko bhavati //

kathaṁ naiṣadyiko bhavati / mañce vā pīṭhe vā tṛṇasaṁstare(11) vā niṣadyayā kālam atināmayati / no tu mañcaṁ(12) vā pīṭhaṁ vā kuḍyaṁ vā vṛkṣamūlaṁ(13) vā tṛṇasaṁstaraṁ vā (14) niśritya (15...pṛṣṭhaṁ vā...15) pārśvaṁ(16) vā dadāti / e^⧪vaṁ naiṣadyiko bhavati //

kathaṃ yāthāsaṁstariko bhavati / yasmin tṛṇasaṁstare(1) vā parṇasaṁstare(2) vā (3...śayyāṁ kalpayati...3) / tṛṇasaṁstaraṁ vā parṇasaṁstaraṁ vā (4...sakṛd yathaiva...4) saṁstṛtaṁ(5) bhavati (6...tathaiva śayyāṁ kalpayati...6) / no tu(7) punar(8) vikopayaty(9) abhisaṁskaroti(10) ca / evaṁ yāthāsaṁstariko(11) bhavati //

*kenaite dhutaguṇā ucyante / tadyathā, (12)ū^⧪rṇā vā karpāsaṁ vā (13...yasmin (14...samaye...13)* (15...dhutaṁ bhavati saṁkṛttaṁ vicūrṇaṁ tasmin samaye...14) mṛdu ca bhavati laghu ca karmaṇyaṁ ca, yaduta sūtrābhinirhāre vā tūlābhinirhāre(16) vā...15) /

**evam evehaikatyasya(17) piṇḍapātapātarāgeṇa piṇḍapāte cittaṁ saktaṁ bhavati saṁsaktam, (18...cīvararāgeṇa (19...cīvare cittaṁ saktaṁ bhavati saṁsaktam...19), śayanāsanarāgeṇa(20) śayanāsane cittaṁ(21) saktaṁ bhavati saṁsaktam...18) / sa ebhi^⧪r dhutaguṇair viśodhayaty(22) ṛjūkaroti(23), mṛdu karmaṇyam(24) (25...ārjavam āsravaṁ vidheyam...25), yaduta brahmacaryavāsāya / tenocyante dhutaguṇā iti //**

tatra (1...piṇḍapātarāgo dvividho 'ntarāyaḥ / praṇītabhojanarāgaḥ prabhūtabhojanarāgaś ca / tatra praṇītabhojanarāgasya prahāṇāya piṇḍapātikaḥ / prabhūtabhojanarāgasya prahāṇāyaikāsanikaḥ khalupaścādbhaktikaś ca bhavati /

cīvararāgo trividho 'ntarāyaḥ / prabhūtacīvararāgaś cīvare mṛdusaṁsparśarāgaḥ praṇītacīvararāgaś ca / tatra prabhūtacīvararāgasya prahāṇāya traicīvariko bhavati / cīvare mṛdusaṁsparśarāgasya prahāṇāya nāmati^⧪ko bhavati / praṇītacīvararāgasya prahāṇāya pāṁśukūliko bhavati / ...1)

śayanāsanarāgaś caturvidho 'ntarāyaḥ(2) / tadyathā (3)saṁsargarāgaḥ(4), (3)pratiśrayarāgaḥ(5), (3)pārśvasukhaśayanasukharāgaḥ, (3)āstaraṇapratyāstaraṇopacchādanarāgaḥ / tatra saṁsargarāgasya prahāṇāyāraṇyako bhavati / pratiśraya^⧪rāgasya prahāṇāya vṛkṣamūlika ābhyavakāśikaḥ(6) śmāśāniko bhavati / api ca śmāśānikatvaṁ mithunarāgasya(7) prahāṇāya bhavati / pārśvasukhaśayanasukharāgasya(8) prahāṇāya naiṣadyiko bhavati / āstaraṇapratyāstaraṇopacchādanarāgasya(9) prahāṇāya yāthāsaṁstariko(10) bhavati / evaṁ dhutaguṇa^⧪samanvāgato bhavati //

kathaṁ prāsādiko bhavati / prāsādikenābhikramapratikrameṇa samanvāgato bhavati, ālokitavyavalokitena(1) saṁmiñjitaprasāritena(2) sāṁghāṭīcīvarapātradhāraṇena / evaṁ prāsādiko bhavati //

kathaṁ mātrajño(3) bhavati / iha śrāddhā brāhmaṇagṛhapatayo(4) (5...svarthaṁ pravārayanti...5), yad uta cīvarapiṇḍapāta(6)^⧪ śayanāsanaglānapratyayabhaiṣajyapariṣkāraiḥ(7) / tatra (8...pratigrahe mātrāṁ...8) jānāti evaṁ mātrajño bhavati //

kathaṁ satpuruṣadharmasamanvāgato bhavati / uccakula(9) pravrajito(10) vā sann āḍhyakula(11) pravrajito(10) vābhirūpo vā darśanīyaḥ prāsādiko (12...bahuśruto vākkaraṇenopetaḥ...12) / anyatamānyatamasya(13) vā jñānamātrakasya(14) darśanamātrakasparśavihāra^⧪mātrakasya(15) (16...lābhī sann...16) etena(17) (18...nātmānam utkarṣayati parāṁś ca paṁsayati...18) / (19...chos daṅ rjes su (20...mthun pa'i chos 'ba' źig bsgrub...20) par bya ba kho na (21...yin par...21) rig nas / ...19) (22...nānyatra(23) dharmānudharmapratipanno bhavati...22) / evaṁ satpuruṣadharmasamanvāgato bhavati //

kathaṁ paṇḍitaliṅgasamanvāgato bhavati / karmalakṣaṇo(1) bālaḥ(2) karmalakṣaṇaḥ(1) paṇḍitaḥ(3) / (4...yathā katham...4) iti / bālo(5) duścintitacintī bhavati, durbhāṣitabhāṣī duṣkṛtakarmakārī / ^⧪paṇḍitaḥ(6) punaḥ sucintitacintī bhavati, subhāṣitabhāṣī sukṛtakarmakārī / evaṁ paṇḍitaliṅgasamanvāgato bhavati //

kathaṁ kṣamo(7) bhavati / (8)ākruṣṭo na pratyākrośati / roṣito na pratiroṣayati / tāḍito(9) na pratitāḍayati(10) / bhaṇḍito na pratibhaṇḍayati / sa cāyuṣmān kṣamo bhavati śītasyoṣṇasya jighatsāyāḥ(11) pipā^⧪sāyā daṁśamaśakavātātapasarīsṛpasaṁsparśāṇām(12), (13...parato duruktānāṁ durāgatānāṁ vacanapathānām...13) / śārīrikāṇāṁ vedanānāṁ duḥkhānāṁ tīvrāṇāṁ kharāṇāṁ kaṭukānām amana-āpānāṁ(14) prāṇahāriṇīnāṁ kṣamo bhavaty adhivāsanajātīyaḥ(15) / evaṁ kṣamo bhavati //

kathaṁ sūrato(16) bhavati / yathāpi (17)tan mai^⧪treṇa kāyakarmaṇā samanvāgato bhavati, maitreṇa vākkarmaṇā(18), maitreṇa manaskarmaṇā(18), (19...śāstur antike vijñānāṁ ca sabrahmacāriṇām...19) / sādhāraṇaparibhogī(20) ca bhavati, apratibhogī(21) ca bhavaty apratiguptabhojī(22), (23...lābhair dhārmikair dharma- pratilabdhaiḥ...23), (1...pātragataiḥ pātraparyāpannaiḥ...1) / śīlasāmānyagataś ca bhavati, dṛṣṭisāmānya^⧪gataś ca / sa ebhiḥ ṣaḍbhiḥ saṁrañjanīyair(2) dharmaiḥ samanvāgataḥ priyakaraṇair gurukaraṇair avivādakaraṇaiḥ(3), sukhasaṁvāsyo bhavati, aviheṭhanajātīyaḥ / (4...abhinandanti cainaṁ vijñāḥ sabrahmacāriṇa ekavyavasāyaṁ...4) / evaṁ sūrato(5) bhavati //

kathaṁ peśalo bhavati / (6) vigatabhṛkuṭir bhavaty uttānamukhavarṇaḥ(7), smitapūrvaṅga^⧪maḥ(8), pūrvābhibhāṣī, priyavādī(9), saṁgrahaśīlaḥ(10), (11)śuddhasantānaḥ(12) / evaṁ peśalo bhavati //

sa ebhir(13) dharmaiḥ samanvāgato dharmakāmo bhavati, guṇakāmaḥ / na lābha(14) satkārakīrtiśloka(15) kāmaḥ / na sa^⧪māropikayā mithyādṛṣṭyā(16) samanvāgato bhavati, nāpy apavādikayā / (17)asantaṁ dharmaṁ na samāropayati / santaṁ dharmaṁ nāpavadati / (18...sa "yat tad bhavati (19...kavitaṁ kāveyaṁ...19) citrākṣaraṁ(20) cihnapadavyañjanaṁ(21) lokāyatapratisaṁyuktam...18), tan nirarthakam" iti viditvā, ārāt parivarjayati, na teneyate(22), na tena(23) prīyate(24) /

(1...na cotsadaṁ pātracīvaraṁ dhāra^⧪yati...1) / (2...gṛhasthaiḥ sārdhaṁ...2) saṁsargaṁ(3) parivarjayati(4) kleśavardhanam / āryaiḥ saha saṁsargaṁ(5) karoti(6) jñānaviśodhakam / (7...na ca mitrakulāni karoti pratigṛhṇāti...7) / "mā(8) me tato nidānaṁ (9...bhaviṣyaty anekaparyāyeṇa vyākṣepād vyāpāro vā...9) teṣāṁ vā punar vipariṇāmād anyathībhāvād utpatsyante (10)śokaparidevaduḥkhadaurmanasyopāyāsā" iti /

^⧪utpannotpannāṁś ca kleśopakleśān(11) nādhivāsayati, prajahati(12), vinodayati, vyantīkaroti(13) / "mā(14) me 'to nidānam(15) utpadyate dṛṣṭadhārmikaṁ vā duḥkhaṁ sāṁparāyikaṁ ve"ti / śraddhādeyaṁ(16) ca na vinipātayati(17), (18...acyutaśīlaḥ, abhraṣṭavrataḥ...18), śraddhādeyaṁ paribhuṅkte / na ca śraddhādeyaṁ(19) pratikṣipati(20) / na śikṣāṁ(21) pratyākhyāti(22) /

ātmadoṣā^⧪ntaraskhalitagaveṣī(23) vā bhavati / (24)praticchannakalyāṇo(25) vivṛtapāpakaḥ(26) / paradoṣāntaraskhaliteṣu(27) nābhogaḥ(28) / (29...saṁcintya(30) cāpattir nāpadyate...29) (31...jīvitahetor api...31) / āpannaś(32) ca laghu laghv eva yathādharmaṁ pratikaroti(1) / itikaraṇīyeṣu ca (2...dakṣo bhavaty analasaḥ...2) (3)svayaṁkārī / (4...na parataḥ kāyaparicaryām paryeṣate...4) /

buddhānāṁ(5) ca ^⧪buddhaśrāvakāṇāṁ cācintyam anubhāvam, gambhīrāṁ ca deśanām(6) adhimucyate(7), na pratikṣipati(8), " (9) tathāgatā eva jānakāḥ(10) paśyakāḥ(11), nāham(12)" iti viditvā(13), na ca (14)svayaṁdṛṣṭiparāmarśasthāyī(15) bhavaty asamañjasagrāhī(16) (17...duḥpratiniḥsargamantrī...17)(18) /

sa ebhir guṇair yukta evaṁvihārī(19) evaṁśikṣamāṇaḥ(20) śramaṇālaṁkāreṇālaṁkṛtaḥ ^⧪śobhate(21) / tadyathā kaś cid eva puruṣo (22...yuvā maṇḍanajātīyaḥ...22)(23) kāmopabhogī snātānulipto(24) 'vadāta(25) vastra(26)prāvṛto vividhair bhūṣaṇair alaṁkṛtaḥ śobhate(27), (28...tadyathā harṣair vā(29) keyūrair vāṅgulimudrikayā(30) vā jātarūparajatamālayā vā...28)(31) / evam eva sa ebhir(32) vividhaiḥ śramaṇālaṁkārair guṇair alaṁkṛto (33...bhāsate ^⧪tapati virocate...33) / tasmāc chramaṇālaṁkāra ity ucyate / ayam ucyate śramaṇālaṁkāraḥ(34) //

// uddānam(1) //

tatra kati pudgalā(4) ye 'syāṁ naiṣkramyabhūmau yathādeśitāyāṁ yathāparikīrtitāyāṁ niṣkrāmanti / kathaṁ ca pudgalānāṁ vyavasthānāṁ bhavati / katamad ālambanam / katamo 'vavādaḥ / katamā śikṣā / katame śikṣānulomikā dharmāḥ / katamo yogabhraṁśaḥ / katame yogāḥ / katamo manaskāraḥ / (5...kati yogācārāḥ / katamad yogakaraṇīyam...5) / katamā yogabhāvanā / katamad bhāvanāphalam / kati pudgalaparyāyāḥ / [kati pudgalāḥ / kati pudgalavyavasthānanidānāni /(6)] kati mārāḥ / kati mārakarmāṇi / katham ārambho viphalo bhavati(7)(8) /

tatra pudgalā(1) aṣṭāviṁśatiḥ / katame 'ṣṭāviṁśatiḥ / tadyathā mṛdvindriyaḥ / tīkṣṇendriyaḥ / utsada(2)rāgaḥ / utsada(3)dveṣaḥ / utsada(2)mohaḥ / utsada(2)mānaḥ / utsada(2)vitarkaḥ / samaprāptaḥ / mandarajaskajātīyaḥ / pratipannakaḥ / phalasthaḥ / śraddhānusārī / dharmānusārī / śraddhādhimuktaḥ(4) / dṛṣṭiprāptaḥ / kāya(5)sākṣī / saptakṛdbhavaparamaḥ(6) / kulaṁkulaḥ / ekavīcikaḥ / antarāparinir(7)vāyī / upapadyaparinirvāyī / (8...anabhisaṁskāraparinirvāyī / sābhisaṁskāraparinir...8)vāyī / ūrdhvaṁsrotāḥ(9) / samayavimuktaḥ / akopyadharmā(10) / parjñādhimuktaḥ / ubhayatobhāgavimuktaś ceti /

tatra mṛdvindriyaḥ pudgalaḥ katamaḥ / yasya pudgalasya mṛdūnīndriyāṇi(11) dhandhavāhīni mandavāhīni jñeye vastunīti pūrvavat / sa punar dvividho veditavyaḥ(12) / (13...ādita eva mṛdvindriyagotro...13) 'paribhāvitendriyaś(14) ca /

tikṣṇendriyaḥ pudgalaḥ katamaḥ / yasya pudgalasya tīkṣṇānīndriyāṇy(1) adhandhavāhīni bhavanty amandavāhīni jñeye vastunīti pūrvavat / sa punar(2) dvividho veditavyaḥ / ādita eva tīkṣṇendriyagotraḥ paribhāvitendriyaś ca /

rāgotsadaḥ(3) pudgalaḥ katamaḥ / yena pudgalena pūrvam anyāsu jātiṣu rāga(4) āsevito bhāvito bahulīkṛtaḥ, sa tena hetunā tena pratyayenaitarhi(5) raṁjanīye vastuni(6) tīvrarāgaś ca bhavaty āyatar(7)āgaś ca / ayam ucyate rāgotsadaḥ(3) pudgalaḥ /

dveṣotsadaḥ(8) pudgalaḥ katamaḥ / yena pudgalena(9) dveṣaḥ pūrvam anyāsu jātiṣv āsevito bhāvito bahulīkṛtaḥ,(10) tena ca hetunā tena pratyayenaitarhi dveṣaṇīye vastuni tīvradveṣaś ca bhavaty āyatadveṣaś ca / ayam ucyate dveṣotsadaḥ(8) pudgalaḥ /

mohotsadaḥ(1) pudgalaḥ katamaḥ / yena pudgalena pūrvam anyāsu jātiṣu moha(2) āsevito bhāvito bahulīkṛtaḥ, (3...tena ca hetunā tena pratyayenaitarhi...3) mohanīye vastuni tīvramohaś ca bhavaty āyatamohaś ca / ayam ucyate mohotsadaḥ pudgalaḥ /

mānotsadaḥ(4) pudgalaḥ katamaḥ / yena pudgalena pūrvam anyāsu jātiṣu māna(5) āsevito(6) bhāvito bahulīkṛtaḥ, tena ca(7) hetunā tena ca pratyayenaitarhi manyanīye(8) vastuni tīvramānaś(9) ca bhavaty āyatamānaś ca / ayam ucyate mānotsadaḥ(4) pudgalaḥ /

vitarkotsadaḥ(10) pudgalaḥ katamaḥ / yena pudgalena pūrvam anyāsu jātiṣu vitarka āsevito bhāvito bahulīkṛtaḥ, tena ca hetunā tenaiva(11) pratyayenaitarhi(12) vitarkasthānīye(13) vastuni tīvravitarkaś ca bhavaty āyatavitarkaś ca / ayam ucyate vitarkotsadaḥ(10) pudgalaḥ /

samaprāptaḥ pudgalaḥ katamaḥ / yena pudgalena(1) pūrvam anyāsu jātiṣu rāgo dveṣo_moho māno vitarko (2...nāsevito bhāvito bahulīkṛtaḥ...2) / (3...na caite dharmā ādīnavato dṛṣṭā vidūṣiāḥ saṁtīritāḥ...3) sa tena(4) hetunā tena pratyayena(5) rañjanīye vā vastuni dveṣaṇīye mohanīye(6) manyanīye(7) vitarkanīye(8)(9) (10...na tīvrarāgo bhavati nāpy āyatarāgaḥ...10) / (11...na cāsya na samudācarati rāgo...11) yaduta tena vastunā / yathā rāga evaṁ dveṣo moho māno vitarkaḥ / ayam ucyate samaprāptaḥ pudgalaḥ /

mandarajaskaḥ pudgalaḥ katamaḥ / yena pudgalena pūrvam anyāsu jātiṣu na rāga āsevito bhāvito(12) bahulīkṛtaḥ(13) / ādīnavataś ca bahulaṁ dṛṣṭo bhavati vidūṣitaḥ saṁtīritaḥ(14) / sa tena hetunā tena pratyayenaitarhi rañjanīye vastuni samavahite saṁmukhībhūte 'dhimātre pracura (1...ulbaṇe dhandhaṁ...1) rāgam utpādayati / madhye parītte naivotpādayati(2) / yathā rāga(3) evaṁ dveṣo moho māno vitarko veditavyaḥ(4) / ayam ucyate mandarajaskaḥ pudgalaḥ /

pratipannakaḥ pudgalaḥ katamaḥ / āha / pratipannakāḥ(5) pudgalāś catvāraḥ / katame catvāraḥ / tadyathā srota-āpattiphalapratipannakaḥ(6), sakṛdāgāmiphalapratipannakaḥ(6), anāgāmiphalapratipannakaḥ,(6)(7) arhattvaphala(8)pratipannakaś(6) ca / ayam ucyate pratipannakaḥ pudgalaḥ /

phalasthaḥ(9) pudgalaḥ katamaḥ / āha / srota-āpannaḥ, sakṛdāgāmī, anāgāmī, arhan(10) / ayam ucyate phalasthaḥ pudgalaḥ /

śraddhānusārī pudgalaḥ katamaḥ / (1)yaḥ pudgalaḥ parato 'vavādānuśāsanīṁ paryeṣate / tadbalena ca pratipadyate yaduta phalasyādhigamāya / no tūdgṛhīteṣu(2) dharmeṣu paryavāpteṣu cintiteṣu tuliteṣūpaparīkṣiteṣu svayam eva śakto bhavati pratibalas tān dharmān bhāvanākāreṇānusartum / nānyatra pudgalānusāriṇyā śraddhayā(3) pratipadyate / tasmāc chraddhānusārity(4) ucyate /

dharmānusārī pudgalaḥ katamaḥ / y(1)aḥ(5) pudgalo yathāśruteṣu dharmeṣu paryavāpteṣu cintiteṣu tuliteṣūpaparīkṣiteṣu svayam eva śakto bhavati pratibalas tān dharmān bhāvanākāreṇānusartum(6) / no tu parato 'vavādānuśāsanīm paryeṣate, yaduta phalasyādhigamāya / ayam ucyate dharmānusāī pudgalaḥ /

śraddhādhimuktaḥ pudgalaḥ katamaḥ / āha(7) / sa eva śraddhānusārī pudgalaḥ yasmin samaye (8...śrāmaṇyaphalam adhigacchati sparśayati sākṣātkaroti...8) parato 'vavādānuśāsanīm āgamya(9), tasmin samaye śraddhādhimukta ity ucyate /

dṛṣṭiprāptaḥ pudgalaḥ katamaḥ / āha(1) / sa eva dharmānusārī pudgalo yasmin samaye śrāmaṇyaphalam adhigacchati sparśayati sākṣātkaroti(2) (3...parato nāvavādānuśāsanīm āgamya...3), tasmin samaye dṛṣṭiprāpta ity ucyate /

kāyasākṣī pudgalaḥ katamaḥ / yo(4) 'yaṁ pudgalo 'nulomapratilomam aṣṭau vimokṣān samāpadyate vyuttiṣṭhate ca / kāyena ca sākṣātkṛtya bahulaṁ(5) viharati / na ca sarveṇa sarvam āsravakṣayam anuprāpnoti / ayam ucyate kāyasākṣī pudgalaḥ /

saptakṛdbhavaparamaḥ pudgalaḥ katamaḥ(6)(4) / yo 'yaṁ pudgalas trayāṇāṁ saṁyojanānāṃ prahāṇāt satkāyadṛṣṭeḥ(7) śīlavra(8)taparāmarśasya vicikitsāyāḥ srota-āpanno bhavati / avinipātadharmā niyataḥ saṁbodhiparāyaṇaḥ saptakṛdbhavaparamaḥ saptakṛtvo(9) devāṁś ca manuṣyāṁś ca saṁdhāvya saṁsṛtya(10) (11...duḥkhasyāntaṁ karoti...11) / (12...ayam ucyate saptakṛdbhavaparamaḥ pudgalaḥ...12) /

(1...gaṅ zag rigs nas rigs su skye ba gaṅ źe na / smras pa / rigs nas rigs su skye ba ni gñis te / lha'i rigs nas rigs su skye ba daṅ / mi'i rigs nas rigs su skye ba'o // de la lha'i rigs nas rigs su skye ba ni / (2...lha rnams kyi rigs nas rigs su mtshams sbyar źiṅ / 'khor nas sdug bsṅal mthar byed pa gaṅ yin pa'o...2) / de la mi'i rigs nas rigs su skye ba ni / (3...mi rnams kyi rigs nas rigs su mtshams sbyar źiṅ(2) / 'khor nas sdug bsṅal mthar byed pa gaṅ yin pa ste...3)...1) / ubhāv api srota-āpannau pudgalau veditavyau...11) /

tatraikavīcikaḥ pudgalaḥ katamaḥ / (4)yasya sakṛdāgāminaḥ pudgalasyānāgāmiphalapratipannkasya kāmāvacarāṇaṁ kleśānām adhimātramadhyakleśāḥ(5) prahīṇā bhavanti / mṛdukāś caike 'vaśiṣṭā(6) bhavanti / (7...sakṛc ca kāmāvacaradevabhavam abhinirvartya7...) tatraiva parinirvāti / na(8) punaḥ sakṛd āgacchatīmaṁ lokam / ayam ucyata ekavīcikaḥ pudgalaḥ(9) /

antarāparinivāyī pudgalaḥ katamaḥ / āha / antarāparinirvāyiṇaḥ pudgalās trayaḥ / eko(1) 'ntarāparinirvāyī pudgalaś(2) cyutamātra evāntarābhavābhinirvṛttikāle 'ntarābhavam abhinirvartayati(3) / abhinirvṛtte(4) samakālam eva parinirvāti / tadyathā parīttāḥ śakalikāgnir utpanna eva(5) parinirvāti /

(6)dvitīyo 'ntarāparinirvāyi pudgalo(7) 'ntarābhavam abhinirvartayati / (8...abhinirvṛtte 'ntarābhave tatrastha...8) eva kālāntareṇa parinirvāti / no tu yenopapattibhavas tenādyāpy(9) upanato(10) bhavati / tadyathā 'yoguḍānāṁ(11) vāyaḥsthālānāṁ vā dīptāgnisaṁprataptānām ayoghanair hanyamānānām ayaḥprapāṭikotpataty eva (12)parinirvāti(13) /

tṛtīyo(14) 'ntarāparinirvāyī(15) pudgalo 'ntarābhavam abhinirvartya yenopapattibhavas tenopanamati / upanataś ca punar anupapanna eva parinirvāti / tadyathāyasprapāṭikotpatya pṛthivyām apatitaiva pari(16)nirvāti / ta ime trayo 'ntarā(17)parinirvāyiṇaḥ pudgalā(18) ekadhyam(19) abhisaṁkṣipyāntarāparinirvāyī pudgala ity ucyate /

upapadyaparinirvāyī pudgalaḥ katamaḥ /(1) ya upapannamātra eva parinirvāti / (2...ayam ucyata upapadyaparinirvāyī pudgalaḥ...2) /

anabhisaṁskāraparinirvāyī pudgalaḥ katamaḥ /(1) yo 'nabhisaṃskāreṇāprayatnenākhedena(3) mārgaṁ saṁmukhīkṛtya tatropapannaḥ parinirvāti / ayam ucyate 'nabhisaṁskāraparinirvāyī pudgalaḥ /

sābhisaṁskāraparinirvāyī pudgalaḥ katamaḥ /yo(1) 'bhisaṁskāreṇa prayatnena khedena(4) mārgaṁ saṁmukhīkṛtya tatropapannaḥ parinirvāti / ayam ucyate sābhisaṁskāra(5)parinirvāyī pudgalaḥ /

ūrdhvaṁsrotāḥ(6) pudgalaḥ katamaḥ /(1) yaḥ pudgalo 'nāgāmī prathame dhyāna upapannaḥ sa na tatrastha eva parinirvāti / api tu tasmāc cyavitvotta(7)rottaram upapattyāyatanam(8) abhinirvartayan yā(9)vad akaniṣṭhān vā devān gacchati, naivasaṁjñānāsaṁ(10)jñāyatanaṁ(11) vā / ayam ucyata ūrdhvaṁsrotāḥ(12) pudgalaḥ /

samayavimuktaḥ pudgalaḥ katamaḥ / yo(1) mṛdvindriyagotraḥ(2) pudgalo laukikebhyo dṛṣṭadharmasukhavihārebhyaḥ parihīyate(3) / cetayati vā(4) maraṇāya / anurakṣate vā(4) vimuktim / atyarthāpra(5)mādacaryām anuyukto bhavati(6), yadutaitām evāparihāṇim(7) adhipatiṁ kṛtvā / (8...tanmātro vāsya kuśalapakṣo bhavati, no tu teṣāṁ teṣāṁ rātriṁdivasānāṁ kṣaṇalavamuhūrtānām atyayād atyarthaṁ viśeṣāya paraiti yāvan na tīvram abhiyogaṁ karoti...8) / ayam ucyate samayavimuktaḥ pudgalaḥ /

akopyadharmā pudglaḥ katamaḥ / (1)etadviparyayeṇāko(9)pyadharmā pudgalo veditavyaḥ /

prajñāvimuktaḥ pudgalaḥ katamaḥ / (1)yaḥ pudgalaḥ sarveṇa sarvam āsravakṣayam(10) anuprāpnoti /no tv aṣṭau vimokṣān kāyena sākṣātkṛtvopasaṁpadya viharati / ayam ucyate prajñāvimuktaḥ(11) pudgalaḥ /

(1... ubhayatobhāga(2)vimuktaḥ pudgalaḥ...1) katamaḥ / yaḥ pudgalaḥ(3) sarveṇa sarvam āsravakṣayam anuprāpnoti / aṣṭau vimokṣān kāyena sākṣākṛtvo(4)pasampadya viharati / tasya kleśāvaraṇāc ca cittaṁ muktaṁ bhavati, vimokṣāvaraṇāc(5) ca / ayam ucyata ubhayatobhāgavimuktaḥ pudgalaḥ /

pudgala(6)vyavasthānaṁ katamat / ekādaśabhiḥ prabhedaiḥ(7) pudgalavyavasthānaṁ veditavyam / (8...katamair ekādaśabhiḥ...8) / tadyathendriyaprabhedena, nīkāya(9)prabhedena, caritaprabhedena, (10...praṇidhānaprabhedena, pratipat(11)prabhedena, mārgaphalaprabhedena,...10) prayogaprabhedena, samāpattiprabhedena, upapattiprabhedena, pari(12)hāṇi(13)prabhedena, āvaraṇaprabhedena ca /

(14)indriyaprabhedena tāvat / mṛdindriyatīkṣ(15)ṇendriyapudgalayoḥ vyavasthānam /

(16)nikāyaprabhedena saptavidhaṁ (17)pudgalavyavasthānam / bhikṣur(18) bhikṣuṇī śikṣamāṇā(19) śrāmaṇeraḥ(20) śrāmanṇery upāsaka upāsikā ca /

(1)tatra caritaprabhedena saptānāṁ pudgalānāṁ vyavasthānam / yo 'yaṁ rāgotsadaḥ(2) pudgalaḥ sa rāgacaritaḥ / yo dveṣotsadaḥ(2) sa dveṣacaritaḥ / yo mohotsadaḥ(3) sa mohacaritaḥ / yo mānotsadaḥ(2) sa mānacaritaḥ / yo vitarkotsadaḥ(2) sa vitarkacaritaḥ(4) / yaḥ samaprāptaḥ (5)sa samabhāgacaritaḥ / yo mandarajaskaḥ (6...sa mandacarito...6) veditavyaḥ /

tatra rāgacaritasya pudgalasya katamāni liṅgāni / iha(7) rāgacaritaḥ pudgalaḥ (8...parītte sarvanihīne...8) raṁjanīye vastuni ghanam adhimātraṁ rāgaparyavasthānam(9) utpādayati / kaḥ punar vādo madhyapraṇīte(10) / tac ca punā rāgaparyavasthānaṁ saṁtatyā(11) cirakālam avasthāpayati(12) / dīrighakālam anubaddho bhavati / tena paryavasthānena(1) rañjanīyair dharmair abhibhūyate / no tu śaknoti rañjanīyān dharmān(2) abhibhavitum / snigdhendriyaś(3) ca bhavaty akharendriyaḥ, akarkaśendriyaḥ(4), aparuṣendriyaḥ(5) / nātyarthaṁ pareṣāṁ viheṭhanajātīyo yaduta kāyena vācā(6) durvivejyāś(7) ca bhavati duḥsaṁvejyaś(8) ca / hīnādhimuktikaś ca bhavati / dṛḍhakarmāntaḥ / sthirakarmāntaḥ / dṛḍhavrataḥ / sthiravrataḥ sahiṣṇuś(9) ca bhavaty upakaraṇeṣu pariṣkāreṣu lolupajātīyas tadgurukaś ca, saumanasyabahulaś ca bhavaty ānandībahulo vigatabhṛkuṭir uttānamukhavarṇaḥ smitapūrvaṅgamaḥ / ity evaṁbhāgīyāni rāgacaritasya(10) pudgalasya liṅgāni veditavyāni /

tatra(11) dveṣacaritasya pudgalasya liṅgāni katamāni /iha(12) dveṣacaritaḥ pudgalo (13...dveṣaṇīye vastuni parīttena pratighavastunimittena...13) ghanaṃ prabhūtaṁ(14) pratighaparyavasthānam utpādayati / kaḥ punar vādo madhyādhi(1)mātreṇa / (2...tasya ca pratighaparyavasthānasya dīrghakālaṁ saṁtatim avasthāpayati...2) / cirakālam anubaddho bhavati / pratighaparyavasthānena sa dveṣaṇīyair dharmair abhibhūyate / no tu dveṣaṇīyān dharmāñ chaknoty abhibhavitum / rūkṣendriyāś ca bhavati / kharendriyaḥ karkaśendriyaḥ paruṣendriyaś ca bhavati / atyarthaṁ ca(3) pareṣāṁ viheṭhanajātīyo bhavati yaduta kāyena vācā(4) / suvivejyaś(5) ca bhavati susaṁvejyaḥ / (6...dhvāṅkṣo bhavati mukharaḥ, pragalbhaḥ...6), anadhimuktibahulaḥ / na dṛḍhakarmānto na sthirakarmānto na dṛḍhavrato na sthirvrataḥ / daurmanasyabahulaś ca bhavaty upāyāsabahulaḥ / akṣamo bhavaty asahiṣṇuḥ(7), vilomanajātīyaḥ, apradakṣiṇagrāhī duṣpratyāneyajātī(8)yaḥ,(9) upanāhabahulaḥ / (10...krūrāśayāś(11) caṇḍaś ca bhavaty ādāśī(12) pratyakṣaravādī...10) so 'lpamātram apy uktaḥ sann abhi(13)ṣajyate, kupyati, vyāpadyate madguḥ pratitiṣṭhati(14) kopaṁ saṁjanyati(15) / vikṛta(16)bhṛkuṭiś ca bhavati / anuttānamukhavarṇaḥ,(17) parasaṁpattidveṣṭā, īrṣyābahulaḥ / ity evaṁbhāgīyāni dveṣacaritasya pudgalasya liṅgāni veditavyāni /

tatra katamāni mohacaritasya pudgalasya liṅgāni / iha(1) moha(2)caritaḥ pudgalo mohastānīye vastuni parītte(3) ghanaṁ prabhūtaṁ mohaparyavasthānam utpādayati / prāg eva madhyādhimātre / dīrghaṁ(4) ca kālaṁ tasya mohaparyavasthānasya saṁtatim avasthāpayati / (5)tena (6)cānubaddho bhavati / sa mohanīyair dharmair abhibhūyate / no tu mohanīyān dharmāñ chaknoty abhibhavitum / dhandhendriyaś(7) ca bhavati / jaḍendriyaś ca bhavati, mandendriyaś(8) ca śithilakāyakarmāntaḥ śithilavākkarmāntaḥ,(9) duścintitacintī, durbhāṣitabhāṣī, duṣkṛtakarmakārī, alaso 'nutthānasaṁpannaḥ, mandabhāṣī(10), durmedhaḥ, muṣitasmṛtiḥ, asaṁprajānadvihārī, vāmagrāhī, durvivejyo,(11) duḥsaṁvejyo, hīnādhimuktikaḥ / jaḍa(12) eḍamūko hastasaṁvācikaḥ(13) / apratibalaḥ subhāṣitadurbhāṣitānāṁ dharmāṇām(14) artham ājñātum / pratyayahāryaś(15) ca bhavati parahāryaḥ(16) parapraṇeyaḥ / ity evaṁbhāgīyāni mohacaritasya pudgalasya liṅgāni veditavyāni /

tatra katamāni mānacaritasya pudgalasya liṅgāni / iha(1) mānacaritaḥ pudgalo mānasthānīye vastuni parītte 'pi(2) ghanaṁ prabhūtaṁ(3) mānaparyavasthānam utpādayati / kaḥ punar vādo madhyādhimātre / tasya ca māna(4)paryavasthānasya dīrghakālaṁ saṁtatim avasthāpayati / tena(5) cā(6)nubaddho bhavati(7) / sa mānasthānīyair dharmair abhibhūyate / no tu mānasthānīyān dharmāñ chaknoty abhibhavitum / uddhatendriyaś ca bhavaty unnatendriyaś ca(8) kāyamaṇḍanānuyogam anuyuktaś(9) ca bhavati / adhimātram unnatāṁ ca vācaṁ bhāṣate nāvanatām / mātāpitṛjñāti(10)gurusthānīyānāṁ ca na kālena kālaṁ yathānurūpām(11) apacitiṁ kartā bhavati / stabdho bhavati, apraṇatakāyo nābhivādanavandanapratyutthānāñjali(12)sāmīcīkarmaśīlaḥ / ātmapragrāhako bhavaty ātmotkarṣaparapaṁsakaḥ / lābhakāmaḥ satkārakāmaḥ kīrtiśabdaślokakāmaḥ / utplāvanābhāṇḍo durvivejyaś(1) ca bhavati duḥsaṁvejyaḥ(2) / udārādhimuktiś ca bhavati / mandakāruṇyaḥ / adhimātraṁ cātmasattvajīvapoṣa(3)puruṣapudgaladṛṣṭimanyubahalo bhavati, upanāhī ca / ity evaṁbhāgīyāni mānacaritasya pudgalasya liṅgāni veditavyāni /

tatra katamāni vitarkacaritasya pudgalasya liṅgāni / iha(4) vitarkacaritaḥ pudgalo vitarkasthānīye vastuni parītte 'pi (5...ghanaṁ prabhūtaṁ vitarkaparyava...5)sthānam utpādayati / (6...kaḥ punar vādo madhyādhimātre...6) / tac ca paryavasthānaṁ dīrghakālam(7) avasthāpayati / tena(8) cā(9)nubaddho bhavati / sa vitarkasthānīyair dharmair abhibhūyate / no tu vitarkasthānīyān dharmāñ chaknoty abhibhavitum / asthirendriyaś ca bhavati capalendriyaś cañcal(1)endriyo vyākulendriyaḥ / tvarita(2)kāyakarmāntas tvaritavākkarmāntaḥ(3) / durvivejyo(4) duḥsaṁvejyaḥ / prapañcārāmaḥ prapañcarataḥ / kāṁkṣābahulo vicikitsābahulaḥ / chandikaś ca bhavaty asthiravrato 'niścitavrataḥ / asthirakarmānto 'niścitakarmāntaḥ / śaṁkābahulaḥ pramuṣitasmṛtiḥ / vivekānabhirato vikṣepabahulaḥ / lokacitreṣu chandarāgānusṛtaḥ, dakṣo 'nalasa (5...utthānasaṁpannaḥ...5) / ity evaṁbhāgīyāni vitarkacaritasya(6) pudgalasya liṅgāni veditavyāni /

idaṁ(7) caritaprabhedena pudgalavyavasthānaṁ veditavyam /

tatra(8) praṇidhānaprabhedena pudgalavyavasthānam /

asti pudgalaḥ śrāvakayāne kṛtapraṇidhānaḥ, (9...asti pratyekabuddhayāne, asti mahāyāne...9) /

tatra yo 'yaṁ pudgalaḥ śrāvakayāne kṛtapraṇidhānaḥ sa syāc chrā(10)vakagotraḥ, syāt pratyekabuddhagotraḥ, syān mahāyānagotraḥ / tatra yo 'yaṁ(11) pudgalaḥ pratyekāyāṁ bodhau kṛtapraṇidhānaḥ so 'pi syāt pratyekabuddhagotraḥ, syāc chrāvakagotraḥ, syān mahāyānagotraḥ /

tatra yo 'yaṁ pudgalo mahāyāne kṛtapraṇidhānaḥ so 'pi syāc chrāvakagotraḥ, syāt pratyekabuddhagotraḥ, syān mahāyānagotraḥ /

tatra yo 'yaṁ śrāvakagotraḥ(1) pudgalaḥ pratyekāyāṁ(2) bodhāv anuttarāyāṁ vā samyaksaābodhau kṛtapraṇidhānaḥ, sa śrāvakagotratvād avaśyam ante kāle tatpraṇidhānaṁ vyāvartya śrāvakayānapraṇidhāna evāvatiṣṭhate / evaṁ pratyekabuddhayānagotro mahāyānagotro(1) veditavyaḥ / tatra bhavaty eṣāṁ pudgalānāṁ praṇidhānasaṁcāraḥ(3) praṇidhānavyatikaraḥ / no tu gotrasaṁcāraḥ,(4) gotravyatikaraḥ /

asmiṁs tv arthe śrāvakayānapraṇidhānāḥ(5) śrāvakagotrāś caite pudgalā veditavyāḥ /

evaṁ praṇidhānaprabhedena pudgalavyavasthānaṁ bhavati /

(6)kathaṁ pratipatprabhedena pudgalavyavasthānaṁ bhavati / (7)eṣāṁ yathoddiṣṭānāṁ yathāparikīrtitānāṁ pudgalānāṁ catasṛbhiḥ pratipadbhir niryāṇaṁ bhavati / katamābhiś catasṛbhiḥ / asti pratipad(8) duḥkhā dhandhābhijñā(9) / (10...asti pratipad duḥkhā kṣiprābhijñā...10) / (11...asti pratipat sukhā dhandhābhijñā...11) / asti pratipat sukhā kṣiprābhijñā / tatra(1) mṛdvindriyasya pudgalasya mauladhyānālābhino(2) yā pratipad iyam ucyate duḥkhā dhandhābhijñā / tatra tīkṣṇendriyasya pudgalasya mauladhyānālābhino(2) yā pratipad iyam ucyate duḥkhā kṣiprābhijñā / tatra mṛdvindriyasya pudgalasya muladhyānalābhino yā pratipad iyam ucyate sukhā dhandhābhijñā / tatra tīkṣṇendriyasya pudgalasya mauladhyānalābhino yā pratipad iyam ucyate sukhā kṣiprābhijñā / evaṁ pratipatprabhedena pudgalavyavasthānaṁ veditavyam /

tatra kathaṁ mārgaphalaprabhedena pudgalavyavasthānaṁ veditavyam / tadyathā caturṇāṁ pratipannakānāṁ srota-āpattiphalapratipannakasya(3), sakṛdāgāmiphalapratipannakasya(3), anāgāmiphalapratipannakasya(3), arhattva(4)phalapratipannakasya(3) / caturṇāṁ ca(5) phalasthānāṁ (6...srota-āpannasya sakṛdāgāmino 'nāgāmino 'rthataś...6) ca / ye pratipannakamārge(7) vartante te pratipannakās (8...teṣāṁ pratipannakamārgeṇa (9)vyavasthānam...8) / ye tat(10)phalaśrāmaṇyaphalavyavasthitās teṣāṁ mārgaphala(11)vyavasthānam / evaṁ mārgaphalaprabhedena pudgalavyavasthānaṁ bhavati /

kathaṁ prayogaprabhedena pudgalavyavsthānaṁ bhavati / tadyathā śraddhānusāridharmānusāriṇā / (1...yaḥ pudgalaḥ śraddhānusāreṇa prayuktaḥ sa...1) śraddhānusārī / yo (2...dharmeṣv aparapratyaya...2)vinayānusāreṇa(3) prayuktaḥ sa dharmānusārī / evaṁ prayogaprabhedena pudgalavyavasthānaṁ bhavati /

tatra kathaṁ samāpattiprabhedena pudgalavyavasthānaṁ bhavati / tadyathā kāyasākṣy(4)(5) aṣṭau vimokṣān kāyena sākṣātkṛtvopasaṁpadya viharati / na ca sarveṇa sarvam āsravakṣayam anuprāpto bhavati / rūpī(6) rūpāṇi paśyati(7) / adhyātmam arūpasaṁjñī(8) bahirdhā rūpāṇi paśyati(9) / śubhaṁ(10) vimokṣaṁ kāyena sākṣātkṛtvo(11)pasaṁpadya viharati(9) / ākāśānantyāyatanam(9), vijñānānantyāyatanam(9), ākiñcanyāyatanam(9), naivasaṁjñānāsaṁjñāyatanam(9), saṁjñāvedayitanirodham(9) anulomapratilomaṁ samāpadyate ca, vyuttiṣṭhate ca / evaṁ samāpattiprabhedena pudgalavyavasthānaṁ bhavati(12) /

(1...katham upapattiprabhedena pudgalavyavasthānaṁ bhavati...1) / tadyathā saptakṛdbhavaparamasya, kulaṁkulasya, ekavīcikasya, antarāparinirvāyiṇaḥ, upapadyaparinirvāyiṇaḥ, (2...anabhisaṁskāraparinirvāyiṇaḥ, sābhisaṁskāraparinirvāyiṇaḥ,...2) ūrdhvaṁsrotasāś(3) ca / evam upapattiprabhedena pudgalavyavasthānaṁ bhavati /

(4)kathaṁ parihāṇiprabhedena(5) pudgalavyavasthānaṁ bhavati / tadyathā samayavimuktasyārhataḥ(6) yo bhavyo dṛṣṭadharmasukhavihārebhyaḥ parihāṇāya / aparihāṇiprabhedena punar vyavasthānam / akopyadharmakasyārhato yo na bhavyo dṛṣṭadharmasukhavihārebhyaḥ parihāṇāya / evam aparihāṇiprabhedena(7) pudgalavyavasthānaṁ bhavati /

tatra katham āvaraṇaprabhedena pudgalavyavasthānaṁ bhavati / tadyathā prajñāvimuktasyo(1)bhavaytobhāgavimuktasyārhataḥ / tatra prajñāvimukto(1) 'rhan(2) kleśāvaraṇavimuktaḥ,(3) na samāpattyāvaraṇāt / ubhavatobhāgavimuktas tv arhan kleśāvaraṇāc ca vimuktaḥ(4) samāpattyāvaraṇāc ca / tasmād ubhayatobhāgavimukta ity ucyate / evam(5) āvaraṇaprabhedena pudgalavyavasthānaṁ bhavati /

ebhiḥ prabhedair yathoddiṣṭair(6) yathodiṣṭānāṁ pudgalānāṁ yathākramaṁ(7) vyavasthānaṁ(8) veditavyam //

tatrālambanaṁ katamat / āha / catvāry ālambanavastūni(1) / katamāni catvāri /(2) vyāpyālambanam(3), caritaviśodhanam(4) ālambanam(3), kauśalyālambanam(3), kleśaviśodhanaṁ cālambanam(3) /

tatra vyāpyālambanaṁ(5) katamat / āha / tad api caturvidham / tadyathā savikalpaṁ pratibimbam, nirvikalpaṁ pratibimbam, vastuparyantatā(6), kāryapariniṣpattiś ca /

tatra savikalpaṁ pratibimbaṁ katamat / yathāpīhaikatyaḥ saddharmaśravaṇaṁ vāvavādānuśāsanīṁ vā niśritya, dṛṣtaṁ vā, śrutaṁ vā(7), parikalpitaṁ(8) vopādāya jñeyavastusabhāgaṁ(9) pratibimbaṁ samāhitabhūmikair(10) vipaśyanākārair vipaśyati, vicinoti, pravicinoti, parivitarkayati, parimīmāṁsām(1) āpadyate / tatra jñeyaṁ vastu(2) / tadyathāśubhā vā, maitrī vā, idaṁpratyayatāpratītyasamutpādo vā, dhātuprabhedo vā, ānāpānasmṛtir vā, skandhakauśalyaṁ vā, dhātukauśalyam āyatanakauśalyam, pratītyasamutpādakauśalyam, sthānāsthānakauśalyam, adhobhūmīnām audārikatvam, uparibhūmīnāṁ(3) śāntatvam(4) / duḥkhasatyam,(5) samudayasatyam, nirodhasatyam, mārgasatyam / idam ucyate jñeyaṁ vastu /

tasyāsya jñeyavastuno 'vavādānuśāsanīṁ vāgamya, saddharmaśravaṇaṁ(6) vā, tanniśrayeṇa samāhitabhūmikaṁ manaskāraṁ saṁmukhīkṛtya, tān eva dharmān adhimucyate tad eva jñeyaṁ vastv adhimucyate(7) / tasya(8) tasmin samaye pratyakṣānubhāvikaivādhimokṣaḥ(9) pravartate jñeyavastuni(10) / na taj jñeyaṁ vastu pratyakṣībhūtaṁ(11) bhavati samavahitaṁ(12) saṁmukhībhūtaṁ / na ca(1) punar anyat tajjātīyaṁ dravyam / api tv (2...adhimokṣānubhavaḥ sa tādṛśo manaskārānubhavaḥ...2) samāhitabhūmikaḥ, yena tasya jñeyasya vastunaḥ anusadṛśaṁ tad bhavati pratibhāsam / yena tad(3) ucyate jñeyavastusabhāgaṁ(4) pratibimbam iti / (5...yad ayaṁ yogī...3) santīrayaṁs tasmin prakṛte jñeye vastuni parīkṣye(6) guṇadoṣāvadhāraṇaṁ karoti / idam ucyate savikalpaṁ pratibimbam /

nirvikalpaṁ pratibimbaṁ katamat / ihāyaṁ yogī pratibimbān nimittam(7) udgṛhya na punar vipaśyati(8) vicinoti, prativicinoti parivitarkayati, parimīmāṁsām āpadyate / api tu tad evālambanam (9...amuktaḥ 'śamathākāreṇa...9) tac cittaṁ(10) śamayati(11) / yaduta(12) navākārayā cittasthityādhyātmam eva cittaṁ sthāpayati, saṁsthāpayati, avasthāpayati, upasthāpayati, damayati, śamayati, vyupaśamayati(1), ekotīkaroti, samādhatte / tasya tasmin samaye (2...nirvikalpaṁ tatpratibimbam ālambanaṁ bhavati...3) / yatrāsā ekāṁśenaikāgrāṁ smṛtim avasthāpayati tadālambanaṁ(3) / no tu (4...vipaśyati, vicinoti, prativicinoti,...4) parivitarkayati parimīmāṁsām āpadyate /(5)

tac ca pratibimbaṁ pratibimbam ity ucyate /

(6...[tiṅ ṅe 'dzin gyi mtshan ma daṅ / tiṅ ṅe 'dzin gyi spyod yul gyi yul(7) daṅ / tiṅ ṅe 'dzin gyi thabs daṅ / tiṅ ṅe 'dzin gyi sgo daṅ / yid la byed pa'i rten daṅ / naṅ du rnam par rtog pa'i lus daṅ / snaṅ brñan źes kyaṅ bya ste]...6) / itīmāni tasya (8)jñeyavastusabhāgasya pratibimbasya paryāyanāmāni veditavyāni /

vastuparyantatā...9) katamā / yālambanasya(10) (11...yāvadbhāvikatā yathāvadbhāvikatā ca...11) /

tatra yāvadbhāvikatā katamā / yasmāt pare na(1) rūpaskandho vā, vedanāskandho vā, saṁjñāskandho vā,(2) (3)saṁskāraskandho vā, vijñānaskandho veti(4) sarvasaṁskṛtavastusaṁgrahaḥ (5...pañcabhir dharmaiḥ...5) / sarvadharmasaṁgraho dhātubhir āyatanaiḥ(6) sarvajñeyavastusaṁgrahaś cāryasatyaiḥ / iyam ucyate yāvadbhāvikatā /

tatra yathāvadbhāvikatā katamā / yālambanasya bhūtatā tathatā / catasṛbhir yuktibhir yuktyupetatā / yadutāpekṣāyuktyā, kāryakāraṇayuktyā, upapattisādhanayuktyā, dharmatāyuktyā ca /

iti yā cālambanasya yāvadbhāvikatā yā ca yathāvadbhāvikatā tad ekadhyam(7) abhisaṁkṣipya vastuparyantatety ucyate /

tatra kāryapariniṣpattiḥ katamā / yo 'sya(8) yogina āsevanānvayād(9) bhāvanānvayād bahulīkārānvayāc chamathavipaśyanāyāḥ(10) (11...pratibimbālambano manaskāraḥ sa paripūryate / tatparipūryāś...11) cāśrayaḥ parivartate / sarvadauṣṭhulyāni ca pratipraśrabhyante / āśrayaparivṛtteś ca pratibimbam atikramya tasminn eva jñeye vastuni nirvikalpaṁ pratyakṣaṁ jñānadarśanam utpadyate / prathamadhyānasamāpattuḥ prathamadhyānalābhinaḥ prathamadhyānagocare, dvitīyatṛtīyacaturthadhyānasamāpattuś (1...caturthadhyānalābhinaś caturhadhyānagocara...1) ākāśānantyāyatanavijñānānantyāyatanākiñcanyāyatananaivasaṁjñānsaṁjñāyatanasamāpattus tallābhinas tadgocare / iyam ucyate kāryapariniṣpattiḥ /

tāny etāni bhavati(2) catvāry ālambanavastūni sarvatragāni sarveṣv ālambaneṣv anugatāni / (3)atītānāgatapratyutpannais samyaksaṁbuddhair deśitāni / tenaitad(4) (5)vyāpyālambanam ity ucyate /

api caitad ālambanaṁ (6...śamathapakṣyaṁ vipaśyanāpakṣyaṁ...6) sarvavastukaṁ bhūtavastukam, hetuphalavastukaṁ ca / tena tad vyāpīty ucyate / yat tāvad āha "savikalpaṁ pratibimbam" itīdam atra vipaśyanāpakṣyasya / yat punar āha "(7...nirvikalpaṁ pratibimban" itīdam atra śamathapakṣyasya / yat punar āha...7) "vastuparyantate" tīdam atra sarvavastukatāyā bhūtavastukatāyāś ca / yad āha "kāryapariniṣpattir" itīdam atra hetuphalasaṁbandhasya /

(8)yathoktaṁ bhagavatāyuṣmantaṁ revatam ārabhya / "evam anuśrūyate(1), āyuṣmān revato bhagavantaṁ praśnam aprākṣīt(2) /

"kiyatā, bhadanta, bhikṣur yogī(3) yogācāra ālambane cittam upanibaddhaḥ,(4) katamasminn ālambane cittam upanibadhnātīti(5) / kathaṁ punar ālambane(6) cittam upanibaddhaṁ (7)sūpanibaddhaṁ(8) bhavati" /

bhagavān āha(9) / "sādhu, sādhu, revata, sādhu khalu tvaṁ revata etam arthaṁ pṛcchasi(10) / tena hi śṛṇu (11...sādhu ca suṣṭhu ca...11)manasikuru(12), bhāṣiṣye /

iha, revata, bhikṣur yogī(13) yogācāraś(14) caritaṁ vā viśodhayitukāmaḥ, kauśalyaṁ vā kartukāmaḥ, āsravebhyo vā cittaṁ vimocayitukāmaḥ, anurūpe cālambane cittam upanibadhnāti, pratirūpe ca samyag eva copanibadhnāti, tatra cānirākṛtaḍhyāyī bhavati /

katham(15) anurūpa ālambane cittam upanibadhnāti /saced revata, bhikṣur yogī(13) yogācāro(16) rāgacarita eva (17)sann aśubhālambane cittam upanibadhnāti / evam anurūpa ālambane cittam(1) upanibadhnāti / dveṣacarito vā punar maitryāṁ / mohacarito vedaṁpratyayatāpratyītyasamutpāde, mānacarito vā(2) dhātuprabhede /

sacet revata, sa bhikṣur yogī yogācāro(3) vitarkacarita eva sann(4) ānāpānasmṛtau cittam upanibadnāti / evaṁ so 'nurūpa ālambane cittam upanibadhnāti / saced sa revata bhikṣuḥ saṁskārāṇāṁ svalakṣaṇe saṁmūḍha (5...ātmasattvajīvajantupoṣapudgalavastusaṁmūḍhaḥ...5) skandhakauśalye(6) cittam upanibadhnāti / hetusaṁmūḍho dhātukauśalye, pratyayasaṁmūḍha āyatanakauśalye, (7...anityaduḥkhānātmasaṁmūḍhaḥ pratītyadamutpādasthānāsthānakauśalye,...7) kāmadhātor vā vairāgyaṁ kartukāmaḥ, (8...kāmānām audārikatve rūpāṇāṁ śāntatve, rūpebhyo vā vairāgyaṁ kartukāmaḥ...8) rūpāṇām audārikatva ārūpyaśāntatāyāṁ ca cittam upanibadhnāti / sarvatra vā satkāyān nirvektukāmo(9), vimoktukāmaḥ, duḥkhasatye(10) samudayasatye nirodhasatye(11) ,mārgasatye cittam upanibadhnāti / evaṁ hi, revata, bhikṣur yogī yogacāro 'nurūpa ālambane cittam upanibadhnāti /

(12...kathaṁ ca revata, bhikṣur yogī yogācāraḥ(13) pratirūpa ālambane cittam upanibadhnāti /...1) iha revata, bhikṣur yad yad eva jñeyaṁ vastu vicetukāmo(1) bhavati, pravicetukāmaḥ(2) parivitarkayitukāmaḥ (3)parimīmāṁsayitukāmaḥ, tac ca tena pūrvam eva dṛṣṭaṁ vā bhavati, śrutaṁ vā mataṁ vā vijñātaṁ vā / sa tad eva dṛṣṭam abhipatiṁ kṛtvā śrutaṁ mataṁ vijñātam adhipatiṁ kṛtvā samāhitabhūmikena manaskāreṇa manasikaroti / vikalpayaty adhimucyate / sa na tad eva jñeyaṁ vastu(4) samavahitaṁ(5) saṁmukhībhūtaṁ paśyaty api tu tatpratirūpakam asyotpadyate tatpratibhāsaṁ vā, jñānamātraṁ vā, darśanamātraṁ vā, pratismṛtamātraṁ vā yadālambanam ayaṁ bhikṣur yogī yogācāraḥ (6...kālena kālaṁ cittaṁ saṁśamayati(7), kālena kālam adhiprajñe(8) dharmavipaśyanāyāṁ yogaṁ karoti / evaṁ hi, sa(9) revata bhikṣur yogī yogacāraḥ pratirūpa ālambane cittam upanibadhnāti /

kathaṁ ca revata, bhikṣur yogī yogācā(10... raḥ samyag evālambane cittam upanibadhnāti / saced ayaṁ, revata bhikṣur yogī yogācāra (1...ālambane cittam (2...upanibadhnāti yāvad anena jñeyaṁ...2) jñātavyaṁ bhavati, tac ca yathābhūtam aviparītaṁ...1)(3) / evaṁ(4) hi, revata, bhikṣur yogī(5) yogācā...12) raḥ(6) samyag evālambane cittam upanibadhnāti /

kathaṁ ca revata, bhikṣur yogī yogācāro 'nirākṛtadhyāyī bhavati / sacet sa revata bhikṣur (7...yogī yogācāra...7) evam ālambane samyak(8) prayujyamānaḥ(9) sātatyaprayogī ca bhavati satkṛtyaprayogī ca kālena ca kālaṃ śamathanimittaṁ bhāvayati pragrahanimittam upekṣānimittam āsevanānvayād bhāvanānvayād bahulī kārānvayāt sarvadauṣṭhulyānāṁ pratipraśrabdher āśrayapariśuddhim (10...anuprāpnoti sparśayati...10) (11) sākṣātkaroti / jñeyavastupratyavekṣatayā(1) cālambanapariśuddhiṁ rāgavirāgāc cittapariśuddhim avidyāvirāgāt(2) jñānapariśuddhim adhigacchati sparśayati(3) sākṣātkaroti / evaṁ hi, sa revata, bhikṣur yogī yogācāro 'nirākṛtadhyāyī bhavati /

yataś ca revata, bhikṣur asminn ālambane cittam upanibadhnāti, evaṁ cālambane cittam upanibadhnāti, evam asya tac cittam ālambane sūpanibaddhaṁ bhavati /

tatra gāthā(4) /

tatra yat tāvad āha "nimitteṣu caran yogī" ty(6) anena(7) tāvac chamathanimitte pragrahanimitta upekṣānimitte satatakāritā satkṛtyakāritā(8) cākhyātā / yat punar āha "sarvabhūtārthavedaka" ity anena vastuparyantatākhyātā / yat punar āha "bimbadhyāyī sātatika " ity anena savikalpaṁ nirvikalpañ ca pratibimbam ākhyātam / yat punar āha " pāriśuddhiṁ nigacchatī " ty(9) anena kāryapariniṣpattir(10) ākhyātā //

punar api coktaṃ bhagavatā /

tatra yat tāvad āha / cittanimittasya kovida ity anena savikalpṁ nirvikalpaṁ ca pratibimbaṁ(3) (4)nimittaśabdenākhyātaṁ(5), vastuparyantatā(6) kovidaśabdena / yat punar āha "pravivekasya(7) ca vindate(8) rasam" ity anenālambane samyak prayuktasya(9) prahāṇārāmatā bhāvanārāmatā cākhyātā / yat(10) punar āha "dhyāyī(11) nipakaḥ(12) pratismṛta" ity anena śamathavipaśyanāyā bhāvanāsātatyam(13) ākhyātam / yat punar āha / bhuṁkte prītisukhaṁ nirāmiṣam ity anena kāryapariniṣpattir(14) ākhyātā //

tad evaṁ saty etad vyāptyālambanam(15) āptāgamaviśuddhaṁ veditavyaṁ yuktipatitaṁ(1) ca / idam ucyate vyāpyālambanam //

tatra caritaviśodhanam ālambanaṁ katamat /

tadyathā, aśubhā, maitrī idaṁpratyayatāpratītyasamutpādaḥ, dhātuprabhedaḥ, ānāpānasmṛtiś(2) ca /

tatrāśubhā katamā /

āha / ṣaḍvidhāśubhā / tadyathā pratyaśubhatā(3), duḥkhāśubhatā, avarāśubhatā, āpekṣiky(4) aśubhatā, kleśāśubhatā, prabhaṅgurāśubhatā ca /

tatra pratyaśubhatā katamā / āha / pratyaśubhatādhyātmam upādāya(5)(6) bahirdhā copādāya(7) veditavyā /

tatrādhyātmam upādāya(8) / tadyathā keśā1, romāṇi2, nakhā3, dantā4, rajo5, malam6, tvak7(1), māṁsam8, asthi9, snāyu10(2), sirā11, vṛkkā12, hṛdayam13, plīhakam14, kloman15, antrāṇi16, antraguṇaḥ17 (3), āmāśayam18, pakvāśayam19, yakṛt20(4), purīṣam21, aśru22, svedaḥ23, kheṭaḥ24(5), śiṁghāṇakam25, vasā26, lasīkā27, majjā28, medaḥ29, pittam30, śleṣmā31, pūyaḥ32, śoṇitam33(6), mastakaṁ34, mastaka-luṁgam35, prasrāvaḥ36 /

tatra(7) bahirdhopādāyāśubhā katamā / tadyathā vinīlakaṁ vā, vipūyakaṁ vā, vipaṭumakaṁ(8) vā, vyādhmātakaṁ(9) vā, vikhāditaṁ(10) vā, vilohitakaṁ vā, vikṣiptakaṁ vā, asthi vā, śaṁkalikā(11) vā(12), uccārakṛtaṁ vā, prasrāvakṛtaṁ vā, kheṭakṛtaṁ(13) vā, śiṁghāṇakakṛtaṁ vā, rudhiramrakṣitaṁ vā, pūyamrakṣitaṁ vā, gūthakaṭhillaṁ(14) vā, syandanikā(15) vā / ity evaṁbhāgīyā bahirdhopādāya pratyaśubhatā(16) veditavyā / yā cādhyātmam upādāya yā ca bahirdhopādāyāśubhātā, iyam ucyatepratyaśubhatā /

tatra duḥkhāśubhatā katamā / yad duḥkhavedanīyaṁ sparśaṁ(1) pratītyotpadyate kāyikacaitasikam (2...asātaṁ vedayitaṁ...2) vedanāgatam iyam ucyate duḥkhāśubhatā /

tatrāvarāśubhatā katamā / yat sarvanihīnaṁ vastu, sarvanihīno dhātus tadyathā kāmadhātuḥ, yasmāt punar hīnataraś cāvarataraś ca pratikruṣṭataraś cānyo(3) dhātur nāsti / iyam ucyata avarāśubhatā /

(4)tatrāpekṣiky aśubhā(5) katamā / tadyathā tad ekatyaṁ vastu śubham api (6...sad anyac...6) chubhataram apekṣyāśubhataḥ khyāti / tadyathārūpyān apekṣya rūpadhātur aśubhataḥ khyāti/ satkāyanirodhaṁ nir(7) vāṇam apekṣya yāvad bhavāgram aśubhatve(8) saṁkhyāṁ gacchati / iyam evaṁbhāgīyāpekṣiky aśubhatā /

(9...tatra kleśāśubhatā katamā...9) / traidhātukāvacarāṇi sarvāṇi saṁyojanabandhanānu(1) śayopakleśaparyavasthānāni kleśāśubhatety(2) ucyate /

tatra prabhaṅgurāśubhatā katamā / yā pañcānām(3) upādānaskandhānām anityatā, adhruvānāśvāsikatā, vipariṇāmadharmatā / (4...iyam ucyate prabhaṅgurāśubhatā...4) / itīyam aśubhatā rāgacaritasya viśuddhaya(5) ālambanam /

tatra rāgas(6) tadyathādhyātmaṁ kāmeṣu kāmacchandaḥ(7) kāmarāgaḥ,bahirdhā kāmeṣu maithunacchando maithunarāgaḥ, viṣayacchando(8) viṣayarāgaḥ, rūpacchando(9) rūparāgaḥ, satkāyacchandaḥ(10) satkāyarāgaś cety(11...ayaṁ pañcavidho rāgaḥ...11) /

tasya pañcavidhasya rāgasya prahāṇāya prativinodanāyāsamudācārāya ṣaḍvidhāśubhatālambanam /

tatrādhyātmam upādāya pratyaśubhatālambanenādhyātmaṁ kāmeṣu(1) kāmacchandāt(2) kāmarāgāc cittaṁ viśodhayati /

tatra(3) bahirdhopadāya pratyaśubhatālambanena bahirdhā (4...kāmeṣu maithunacchandād...4)

maithunarāgāt (5) caturvidhārāgapratisaṁyuktād varṇarāgasaṁsthānarāgasparśarāgopacārarāgapratisaṁyuktāc cittaṁ viśodhayati /

tatra yadā vinīlakaṁ(6) vā vipūyakaṁ vā, vipaṭumakaṁ(7) vā, vyādhmātakaṁ(8) vā, vikhāditakaṁ vā manasikaroti, tadā varṇarāgāc cittaṁ viśodhayati /

yadā punar vilohitakaṁ(9) manasikaroti, tadā saṁsthānarāgāc cittaṁ viśodhayati /

yadā punar asthi vā śaṁkalikāṁ vāsthiśṁkalikāṁ vā(10) manasikaroti, tadā sparśarāgāc cittaṁ viśodhayati / yadā vikṣiptakaṁ manasikaroti, tadopacārarāgāc cittaṁ viśodhayati /

(11...evaṁ sa maithunarāgāc cittaṁ viśodhayati...11) /

ata eva bhagavatā bahirdhopādāya pratyaśubhatā sā catasṛṣu śivapathikāsu vyavasthāpitā(1) / yā yaivānena śivapathikā dṛṣṭā bhavati / ekāhamṛtā vā saptāhamṛtā vā kākaiḥ kuraraiḥ khādyamānā gṛdhraiḥ śvabhiḥ sṛgālaiḥ(2) / (3...tatra tatremam eva kāyam upasaṁharati...3) / "ayam api me kāya evaṁbhāvī, evaṁbhūta, evaṁdharmatām anatīta,(4) "iti / anena tāvad vinīlakam upādāya yāvad vikhāditakam ākhyātaṁ / yat punar āha "yānena śivapathikā dṛṣṭā bhavati / (5...apagatatvaṁmāṁsaśoṇitasnāyūpanibaddhe(5)" ty anena vilohitakam ākhyātam /

"(6...des dus khrod kyi rus pa gaṅ dag mthoṅ na źes gaṅ gsuṅs pa" des ni rus goṅ daṅ / keṅ rus deṅ / rus pa'i keṅ rus stan to / ...6) yat punar āha / "(7...des lag pa'i rus pa dag kyaṅ logs śig / rkaṅ pa'i rus pa dag kyaṅ logs śig / loṅ bu'i rus pa dag kyaṅ logs śig / pus mo'i rus pa dag kyaṅ logs śig / rtsib logs kyi rus pa dag daṅ / dpuṅ pa'i rus pa dag daṅ / lag ṅar gyi rus pa daṅ...5)

/ pṛṣṭhīvaṁśaḥ, hanucakram(1), dantamālā, śiraḥkapālam, tathā bhinnapratibhinnāni, ekavārṣikāṇi(2) dvivārṣikāṇi(2)(3) yāvat saptavārṣikāṇi(2) śvetāni śaṁkhanibhāni, kapotavarṇāni (4)pāṁsu cūrṇavyatimiśrāṇi dṛṣṭāni bhavantīty anena vikṣiptakam ākhyātan / evaṁ pratyaśubhatālambanena bahirdhopādāya(5) (6...caturvidha pratisaṁyuktād maithunarāgāc...6) cittaṁ viśodhayati /

tatra duḥkhatāśubhatālambanenāvarāśubhatālambanena ca (7...viṣayapratisaṁyuktāt kāmarāgāc...7) cittaṁ viśodhayati /

tatropekṣāśubhatālambanena rūparāgāc cittaṁ viśodhayati /

tatra kleśāśubhatālambanena prabhaṁgurāśubhatālambanena cā...8) bhavāgram upādāya (9...satkāyarāgāc...9) cittaṁ viśodhayati /

idam tāvad rāgacaritasya caritaviśodhanam ālambanam(10) / (1...saṁbhavaṁ praty etad ucyate / sarvaṁ sarvākāra aśubhatālambanaṁ saṁgṛhītam...2) bhavati(2) / asmiṁs tv artha pratyaśubhataivābhipretā /

tadanyā tv aśubhatā tadanyasyā caritasya viśuddhaya ālambanam /

tatra maitrī katamā /

yo mitrapakṣe vā, amitrapakṣe vā udāsīnapakṣe vā, hitādhyāśayam(3) upasthāpya(4) mṛdu madhyādhimātrasya sukhasyopasaṁhārāyādhimokṣaḥ samāhita bhūmikaḥ(5) / tatra yo(6) mitrapakṣo 'mitrapakṣa udāsīnapakṣa cedam ālambanam / tatra yo hitādhyāśayaḥ, sukhopasaṁhārāya cādhimokṣaḥ samāhitabhūmiko 'yam(7) ālambaka iti(8) / ya cālambanaṁ yaś cālambakas tad ekadhyam(9) abhisaṁikṣipya maitrīty ucyate /

tatra yat tāvad āha(10) "maitrīsahagatena cittene " ty anena tāvat(11) triṣu pakṣeṣu mitrapakṣe, amitrapakṣa(12) udāsīnapakṣe hitādhyāśaya(1) ākhyātaḥ /

yat punar āha "(2)avaireṇāsapatnāvyābādhene(10)" ty anena tasyaiva hitādhyāśayasya(11) trividhaṁ lakṣaṇam ākhyātam / tatrāvairatayā hitādhyāśayaḥ, sā punar avairatā dvābhyāṁ padābhām ākhyātā(12), asapatnatayā(13), avyābādhatayā ca /tatrāpraty anīkabhāvasthānārthenā(14) sapatnatā(15) / (16)apakārāviceṣṭanārthenāvyābādhatā(17) /

yat(18) punar āha / vipulena (19)mahadgatenāpramāṇenety anena mṛdumadhyādhimātrasya (7...sukhasyopasaṁhāra ākhyātaḥ kāmāvacarasya, prathamadvitīyadhyānabhūmikasya vā, tṛtīyadhyānabhūmikasya vā...20) /

yat punar āha / adhimucya spharitvopa(21) sampadya viharatīty anena sukhopasaṁhārāyā(22) dhimokṣaḥ samāhitabhūmika ākhyātaḥ sa punar eṣa sukhopasaṁhāro hitādhyāśayaparigṛhīta ādhimokṣiko manaskārānugataḥ / (23...aduḥkhāsukhite mitrapakṣe, amitrapakṣe, udāsīnapakṣe...10) (11...sukhakāme veditavyaḥ...24) / yas tu duḥkhito vāduḥkhito(25) vā punar (13...mitrapakṣo 'mitrapakṣa udāsīnapakṣo vā...1) / tatra yo duḥkhitaḥ sa karuṇāyā ālambanam / yaḥ sukhitaḥ sa muditāyā ālambanam, iyam ucyate maitrī /

tatra vyāpādacaritaḥ pudgalo(2) / maitrīṁ bhāvayan sattveṣu yo vyāpādas taṁ pratanūkaroti(3) / vyāpādāc cittaṁ pariśodhayati /

tatredaṁpratyaytāpratītyasamutpādaḥ katamaḥ /

yat triṣv adhvasu saṁskāramātraṁ dharmamātraṁ vastumātraṁ hetumātraṁ phalamātraṁ yuktipatitaṁ yadutāpekṣāyuktyā kāryakaraṇa(1) yuktyopapattisādhanayukyā dharmatāyuktyā(2) ca, dharmāṇām eva dharmāhārakatvaṁ niṣkārakavedakatvaṁ ca / idam ucyata idaṁ pratyayatāpratītyasamutpādālambanam /

yad ālambanaṁ manasikurvan(3) mohādhikaḥ pudgalo mohacarito mohaṁ prajahāti(4) tanūkaroti moha(5) caritāc cittaṁ viśodhayati /

tatra dhātupabhedaḥ katamaḥ / tadyathā ṣaḍdhātavaḥ pṛthivīdhātur abdhātus tejodhātur vāyudhātur ākāśadhātur vijñānadhātuś ca /

tatra pṛthivīdhātur dvividhaḥ / ādhyātmiko bāhyaś ca /

tatrādhyātmiko yad asmin kāye 'dhyātmaṁ pratyātmaṁ khakkhaṭaṁ (6...kharagatam upagatam...6) upādattam /

bāhyaḥ punaḥ pṛthivīdhātur yad bāhyaṁ khakkhaṭaṁ kharagatam anupagatam anupādattam /

sa punar ādhyātmika(1) pṛthivīdhātuḥ katamaḥ / tadyathā keśā, romāṇi, nakhā, dantā, rajaḥ, malam, tvak(2), māṁsam, asthi, snāyu(3), sirā, vṛkkā(4), hṛdayam, plīhakam, klomakam(5), antrāṇi, antraguṇāḥ, āmāśayaḥ, pakvāśayaḥ, yakṛt, purīṣam / ayam ucyata ādhyātmikaḥ pṛthivīdhātuḥ /

sa punar bāhyaḥ pṛthivīdhātuḥ katamaḥ / kāṣṭhāni vā, loṣṭāni(6) vā, śarkarā vā, kaṭhillā vā, vṛkṣā vā, parvatāgā veti, yo(7) vā punar anyo 'py evaṁbhāgīyaḥ / ayam ucyate bāhyaḥ pṛthivīdhātuḥ /

abdhātuḥ katamaḥ / abdhātur dvividhaḥ / ādhyātmiko bāhyaś ca /

tatrādhyātmiko 'bdhātuḥ(8) katamaḥ / yad adhyātmaṁ pratyātmaṁ snehaḥ snehagatam āpo 'bgatam(9)(10) upagatam upādattam...10) / tadyathāśru, svedaḥ, kheṭeḥ(11), śiṁghāṇakaḥ, vasā(12), lasīkā, majjā, medaḥ, pittam, śleṣmā, pūyaḥ, śoṇitam, mastakam(13), mastakaluṁgam(14), prasrāvaḥ(15) / ayam ucyata ādhyātmiko 'bdhātuḥ /

bāhyo 'bdhātuḥ katamaḥ / yad bāhyam āpo 'bgatam(16), snehaḥ snehagatam (17...anupagatam anupādattam...17) / tat punar utso vā, sarāṁsi vā, taḍāgā vā, nadyo vā, prasravaṇāni veti, yo vā punar anyo 'py evaṁbhāgīyaḥ / ayam ucyate bāhyo 'bdhātuḥ /

tejodhātuḥ katamaḥ / tejodhātur dvividha ādhyātmiko bāhyaś ca /

tatrādhyātmikas tejodhātuḥ katamaḥ / yad adhyātmaṁ pratyātmaṁ tejas tejogatam ūṣmoṣmāgatam(1) upagatam upādattam / tadyathā yad asmin kāye tejo yenāyaṁ kāya ātapyate, saṁtapyate, paritapyate / yena cāśitapītakhāditāsvāditaṁ samyak sukhena paripākaṁ gacchati / yasya cotsadatyāt (2...jvārito jvārita...2) iti saṁkhyāṁ gacchati / (3...ayam ucyata ādhyātmikas tejodhātuḥ / ...3)

bāhyas tejodhātuḥ katamaḥ / yad bāhyaṁ tejas (4...tejogatam ūṣmāgatam...4) (5...anupagatam anupādattam...5) / tat punar yan (6...manuṣyā araṇīsahagatakebhyo gomayacūrṇebhyaḥ samanveṣante...6)(7)(8) / yad utpannaṁ(9) grāmam api dahati, grāmapradesam api, nagaraṁ vā, nagarapradesaṁ vā, janapadaṁ vā, janapadapradesaṁ vā, dvīpaṁ vā, kakṣaṁ vā, dāvaṁ vā, kāṣṭhaṁ vā, tṛṇaṁ vā, gomayaṁ vā dahan paraitī iti, yo vā punar anyo 'py evaṁbhāgīyaḥ / (10... ayam ucyate bāhyas tejodhātuḥ / ...10)

tatra vāyudhātuḥ katamaḥ / vāyudhātur dvividhaḥ, ādhyātmiko bāhyaś ca /

tatrādhyātmiko vāyudhātur yad apy a(1) dhyātmaṁ pratyātmaṁ vāyur vāyugataṁ laghutvaṁ samudīraṇatvam upagatam upādattam / sa punaḥ katamaḥ(2) / santy asmin kāya ūrdhvaṁgamā vāyavaḥ, adhogamā vāyavaḥ, pārśvaśayā vāyavaḥ, kukṣiśayā vāyavaḥ, pṛṣṭhiśayā vāyavaḥ(3), vāyvaṣṭhīlā(4) vāyavaḥ, kṣurakapippalakaśastrakā vāyavaḥ, viṣūcikā vāyavaḥ(5), āśvāsapraśvāsā vāyavaḥ, aṅgapratyaṅgānusāriṇo(6) vāyavaḥ / (7...ayam ucyata adhvātmaṁ vāyudhātuḥ / ...7)

bāhyo vāyudhātuḥ katamaḥ / yad bāhyaṁ vāyur vāyugataṁ laghutvam, (8...samudīraṇatvam anupagatam anupādattam...8) / (9...sa punaḥ katamaḥ /...9) santi bahirdhā pūrvā vāyavaḥ,(10) dakṣiṇā vāyavaḥ(11), uttarā vāyavaḥ(11), paścimā vāyavaḥ(11), sarajaso vāyavaḥ, arajaso vāyavaḥ, parīttā mahadgatā vāyavaḥ, viśvā vāyavaḥ, vairambhā vāyavaḥ, vāyumaṇḍalakavāyavaḥ(12) / bhavati ca(13) samayo yasmin(14) mahān vāyuskandhaḥ(1) samudāgato vṛkṣāgrān api pātayati, (2...kuḍyāgrān api pātayati...2), parvatāgrān api pātayati / pātayitvā (3...nirupādāno nigacchati...3) / ye sattvāś cīvarakarṇikena(4) vā paryeṣante, tālavṛntena vā, vidhamanakena veti, yo(5) (6...vā punar...6) anyo 'py evaṁbhāgīyaḥ / (7...ayam ucyate bāhyo vāyudhātuḥ...7) /

ākāśadhātuḥ katamaḥ / yac cakṣuḥsauṣiryaṁ(8) vā, śrotrasauṣiryaṁ vā, ghrāṇasauṣiryaṁ vā, mukhasauṣiryaṁ vā, kaṇṭhasauṣiryaṁ veti, yena vābhyavabarati(9), yatra vābhyavaharati, yena vābhyavahriyate(10), adhobhāgena(11) pragharatīti, yo vā (12...punar anyo 'py...12) evaṁbhāgīyaḥ / ayam ucyata ākāśadhātuḥ /

vijñānadhātuḥ katamaḥ / yac cakṣurvijñānaṁ śrotraghrāṇajihvākāyamanovjiñānam / (13...tat punaś cittaṁ mano vijñānaṁ ca...13) / ayam ucyate vijñānadhātuḥ /

tatra mānacaritaḥ pudgala imaṁ dhātuprabhedaṁ(1) manasikurvan(2) kāye piṇḍasaṁjñāṁ vibhāvayati(3), aśubhasaṁjñāṁ(4) ca pratilabhate, na ca punas tenonnatiṁ gacchati, mānaṁ pratanukaroti(5) / (6...tasmāc caritāc...6) cittaṁ viśodhavati / ayam ucyate dhātuprabhedaḥ / mānacaritasya pudgalasya caritaviśodhanam ālambanam /

(7...tatrānāpānasmṛtiḥ katamā...7) /

āśvāsapraśvāsālambanā smṛtir

iyam(8) ucyata ānāpānasmṛtiḥ(9) /

tatra dvāv āśvāsau / katamau dvau(10) / āśvāso 'ntarāśvasaś ca / dvau praśvāsau / katamau dvau / praśvāso 'ntarapraśvāsaś(11) ca / tatrāśvāsaḥ(12) yaḥ praśvāsasamanantaram antarmukho vāyuḥ pravartate yāvan nābhīpradeśāt /(13)

tatrāntarāśvāso ya uparate 'sminn āśvāse na tāvat praśvāsa utpadyate, yadantarāle(1) viśrāmasthānasahagata itvarakālīnas tadanusadṛśo vāyur utpadyate / ayam ucyate 'ntarāśvāsaḥ /

yathāśvāso 'ntarāśvāsaś caivaṁ praśvāso 'ntarapraśvāsaś(2) ca veditavyaḥ /

tatrāyaṁ viśeṣo(3) bahirmukho vāyuḥ (4...pravartata iti vaktavyam...4), nābhīdeśam upādāya, yāvan mukhāgrān nāsikāgrāt, tato(5) vā punar bahiḥ /

dvāv āśvāsapraśvāsanidānau / katamau dvau / tadākṣepakaṁ ca karma, nābhīpradeśasauṣiryaṁ ca, tato(6) vā punar uttari(7) kāyasauṣiryam(8) /

dvāv āśvāsapraśvāsayoḥ saṁniśrayau / katamau dvau(9) / kāyaś cittaṁ ca / tat kasya hetoḥ / kāyasaṁniśritāś cittasaṁniśritāś cāśvāsapraśvāsāḥ pravartante / te ca yathāyogaṁ sacet kāyasaṁniśritā(10) eva pravarteran, asaṁjñisamāpannānām, nirodhasamāpannānāṁ asaṁjñisattveṣu deveṣūpapannānāṁ sattvānāṁ pravarteran / sacec citta(11) saṁniśritā eva pravarteran, tenārūpyasamāpannopapannānāṁ sattvānāṁ pravarteran /

sacet kāyasaṁniśritāś cittasaṁniśritāḥ pravarteran, te ca na yathāyogaṁ tena caturthadhyānasamāpannopapannānāṁ sattvānāṁ(1) kalalagatānāñ cārbudagatānāṁ peśīgatānāṁ sattvānāṁ pravarteran na ca pravartante(2) / tasmād āśvāsapraśvāsāḥ kāya(3)saṁniśritāś cittasaṁniśritāś ca pravartante te ca(4) yathāyogam /

dve āśvāsapraśvāsayor gatī / katame dve / āśvāsayor adhogatiḥ, praśvāsayor ūrdhvagatiḥ /

(5...dve āśvāsapraśvāsayor bhūmī...5) / katame dve / audārikaṁ ca sauṣiryaṁ sūkṣmaṁ ca sauṣiryam /

tatraudārikaṁ sauṣiryaṁ nābhīpradeśam upādāya yāvan mukhanāsikādvāram(6) / mukhanāsikādvāram upādāya yāvan nābhīpradeśasauṣiryam /

sūkṣmasauṣiryaṁ katamat / (7...sarvakāyagatāni romakūpāni...7) /

catvāry āśvāsapraśvāsānāṁ paryāyanāmāni / katamāni catvāri / vāyavaḥ(1), ānāpānāḥ(1), āśvāsapraśvāsāḥ(1), kāyasaṁskārāś(1) ceti / tatrānyair vāyubhiḥ sādhāraṇaṁ prayāyanāmaikaṁ yaduta vāyur iti / asādhāraṇāni tadanyāni trīṇi /

dvāv apakṣālāv āśvāsa(2) prāśvāsaprayuktasya / katamau dvau / atiśithilaprayogatā(3) ca, atyavaṣṭabdhaprayogatā(4) ca /

tatrātiśithilaprayogatayā(3) kausīdyaprāptasya styānamiddhaṁ(5) vā cittaṁ paryavanahati(6), bahirdhā vā vikṣipyate / tathātyavaṣṭabdhaprayuktasya(7) kāyavaisamyaṁ votpadyate(8) cittavaiṣamyaṁ vā /

kathaṁ kāyavaiṣamyam utpadyate / balābhinigrahenā(9) śvāsapraśvāsān abhinṣpīḍayataḥ kāye viṣamā vāyavaḥ pravartante / ye 'sya tatprathamatas teṣu teṣv aṅgapratyaṅgeṣu spuhuranti / ye sphurakā(10) ity ucyante / te punaḥ sphurakā vāyavo vivardhamānā rujakā bhavanti / (11... ye 'sya teṣu teṣv...11) aṅgapratyaṅgeṣu rujām(12) utpādayanti / idam(13) ucyate kāyavaiṣamyam /

kathaṁ(1) cittavaiṣamyam utpadyate / cittaṁ vāsya vikṣipyate / pragāḍhena vā(2) daurmanasyopāyāsenābhibhūyate / evaṁ cittavaiṣamyam utpadyate /

(3...asyāḥ khalv...3) ānāpānasmṛteḥ pañcavidhaḥ paricayo veditavyaḥ /(4) tadyathā gaṇanāparicayaḥ skandhāvatāraparicayaḥ pratītyasamutpādāvatāraparicayaḥ satyāvatāraparicayaḥ ṣoḍaśākāraparicayaś ca /

tatra gaṇanāparicavaḥ katamaḥ /(5...samāsataś caturvidho gaṇanāparicayaḥ...5) /

tadyathaikaikagaṇanā, dvayaikagaṇanā, anulomagaṇanā, pratilomagaṇanā ca /

tatraikaikagaṇanā katamā / yadāśvāsaḥ praviṣṭo bhavati, tadāśvāsapraśvāsālambanopanibaddhayā(6) smṛtyaikam iti gaṇayati / yadāśvāse(7) niruddhe praśvāsa utpadya nirgato bhavati tadā dvitīyaṁ gaṇayati, evaṁ yāvad daśa gaṇayati / eṣā hi gaṇanā saṁkhyā nātisaṁkṣiptā nātivistarā / iyam ucyata ekaikagaṇanā /

dvayaikagaṇanā katamā / yadāśvāsaḥ praviṣṭo bhavati niruddhaś ca praśvāsa utpanno bhavati nirgataś ca, tadaikam iti gaṇayati / anena gaṇanāyogena yāvad daśa gaṇayati / iyam ucyate dvayaikagaṇanā / āśvāsaṁ ca praśvāsaṁ cedaṁ dvayam ekatyam abhisaṁkṣipyaikam iti gaṇayati, tenocyate dvayaikagaṇanā /

anulomagaṇanā katamā / anayaivaikaikagaṇanayā dvayaikagaṇanayā vānulomaṁ yāvad daśa gaṇayati / iyam ucyate 'nulomagaṇanā /

pratilomagaṇanā katamā /(1) pratilomaṁ daśa upādāya navāṣṭau sapta ṣaṭ pañca yāvad ekaṁ gaṇayati / iyam ucyate pratilomagaṇanā /

yadā sa ekaikagaṇanāṁ niśritya dvayaikagaṇanām vā, anulomagaṇanāyām, pratilomagaṇanāyām ca kṛtaparicayo(2) bhavati, na cāsyāntarāc cittaṁ vikṣipyate, avikṣiptacittaś ca gaṇayati, tadāsyottaragaṇanāviśeṣo vyapadiśyate /

katamo gaṇanāviśeṣaḥ / ekaikagaṇanayā vā, dvayaikagaṇanayā vā, dvayam ekaṁ kṛtvā gaṇayati / tatra dvayaikagaṇanayā catvāra āśvāsapraśvāsā ekaṁ bhavati, ekaikagaṇanayā punar āśvāsaḥ praśvāsaś(1) caikaṁ bhavaty evaṁ yāvad daśa gaṇayati / evam uttarottaravṛddhyā yāvac chatam apy ekaṁ kṛtvā gaṇayati / tadā śataikagaṇanayānupūrveṇa yāvad daśa gaṇayati / evam asya gaṇanāprayutkasya yāvad daśaikaṁ kṛtvā gaṇayati / yāvac ca daśa paripūrayati / tayā daśaikagaṇanayā na cāsyāntarāc(2) cittaṁ vikṣipyate / iyatā tena gaṇanāparicayaḥ kṛto bhavati /

tasya ca gaṇanāprayuktasya saced antarāc cittaṁ vikṣipyate, tadā punaḥ pratinivartyādito gaṇayitum ārabhate 'nulomaṁ vā, pratilomaṁ vā / yadā cāsya (3...gaṇanāparicayāt...3) taccittaṁ (4...svarasenaiva vāhimārgasamārūḍham...4) āśvāsapraśvāsālambanopanibaddham avyavacchinnaṁ nirantaram. (5...pravartamāna āśvāse pravṛttigrāhakam...5), niruddha āśvāse nivṛttigrāhakaṁ(6) praśvāsaśūnyāvasthāgrāhakam, pravṛtte praśvāse pravṛttigrāhakam, nivṛtte punar nivṛttigrāhakam āśvāsaśūnyāvasthāgrāhakam(7)(8) avikaṁpyam avicalam avikṣepākāram, sābhirāmaṁ ca pravartate /

iyatā gaṇanābhūmisamatikramo bhavati / punas tadāgaṇayitavyaṁ(1) bhavati /

nānyatrāśvāsapraśvāsālambanaṁ cittam upanibadhyate / (2...āśvāsapraśvāsā anugantavyāś cābhilakṣayitavyāś ca sāntarāśvāsapraśvāsāḥ sapravṛttinivṛttyavasthāḥ...2), ayam ucyate gaṇanāparicayaḥ /

sa khalv(3) eṣa gaṇanāparicayo mṛdvindriyāṇāṁ vyapadiśyate / teṣām etad vyākṣepasthānaṁ bhavati cittasthitaye cittanirataye / anyathā gaṇanām antareṇa teṣāṁ styānamiddhaṁ vā cittaṁ paryaparyavanaheta(4), bahirdhā vā cittaṁ vikṣipyeta, gaṇanāprayuktena tu teṣām etan na bhavati /

ye tu tīkṣṇendriyāḥ paṭubuddhayaḥ(5) teṣāṁ punar (6...gaṇanāprayogeṇa na priyārohatā bhavati...6) / tatropadiṣṭā evaṁ gaṇanāprayogaṁ laghu lgahv eva pratividhyanti, na ca tenābhiramante /

te punar āśvāsapraśvāsālambanāṁ smṛtim upanibadhya yatra ca pravartante yāvac ca pravartante, yathā ca pravartante, yadā ca pravartante, tat sarvam anugacchaty(7) upalakṣayaty upasthitayā smṛtyā(1) / ayam evaṁrūpas(2) teṣāṁ prayogaḥ / tasya ca prayogasyāsevanānvayād(3) bhāvanānvayād bahulīkārānvayāt kāyaprśrabdir utpadyate, cittapraśrabdhiś ca / ekāgratāṁ ca spṛśaty ālambanābhiratiṁ ca nirgacchati /

sa(1) evaṁ kṛtaparicayo(2) grāhyagrāhakavastumanasikāreṇa skandhān avatarati /

(3...kathaṁ ca punar avatarati...3) / ye cāśvāsapraśvāsā yaś caiṣām āśrayakāyas taṁ ma^⧪nasikurvan rūpaskandham avatarati / yā teṣām āśvāsapraśvāsānāṁ tadgrāhikayā smṛtyā saṁprayuktānubhāvanā sa(4) vedanāskandha ity avatarati / (5...yā saṁjānanā...5) sa saṁjñāskandha ity avatarati / (6...yā cāsau smṛtir(7) yā ca cetanā, yā ca tatra prajñā...6), ayaṁ saṁskāraskandha(8) ity avatarati(9) / (10)yac cittaṁ mano vijñānam...10) ayaṁ vijñānaskandha ity avatarati / yā tadbahulavi^⧪hāritā, evaṁ skandheṣv (11)avatīrṇasyāyam ucyate skandhāvatāraparicayaḥ /

yadā cānena skandhamātraṁ dṛṣṭaṁ bhavati parijñātaṁ saṁskāramātraṁ(12) vastumātraṁ tadā sa eṣām eva saṁskārāṇāṁ pratītyasamutpādam avatarati /

kathaṁ ca punar avatarati / sa evaṁ samanveṣate(13) paryeṣate, itīma āśvāsapraśvśsāḥ kimāśritāḥ kiṁpratyayāḥ / (1...tasyaivaṁ bhavati / ^⧪kāyāśritā eta āśvāsapraśvāsāḥ kāyapratyayāś(2) cittāśritāś cittapratyayāś ca...1) /(3)

(4...kāyaḥ punaś cittaṁ ca kiṁpratyayaṁ ca...4) /(5) sa kāyaś(6) cittañ ca jīvitendriyapratyayam(7) ity avatarati(8) /(5) (9...jīvitendriyaṁ punaḥ kiṁpratyayam(10) / (11)sa pūrvasaṁskārapratyayaṁ jīvitendriyam ity avatarati(12)...9) / (13...pūrvakaḥ saṁskāraḥ...13) kiṁpratyayaḥ(14) /(15) sa pūrvakaṁ saṁskāram avidyāpratyayam ity avatarati(12) /

iti hy ^⧪avidyāpratyayaḥ pūrvakaḥ saṁskāraḥ, pūrvasaṃskāra(16) pratyayaṁ jīvitendriyam, jīvitendriyapratyayaḥ (17...kāyaś cittañ...17) ca, kāyacittapratyayā āśvāsapraśvāsāḥ / tatrāvidyānirodhāt saṁskāranirodhaḥ / saṁskāranirodhāj jīvitendriyanirodhaḥ / jīvitendriyanirodhāt kāyacittanirodhaḥ / kāyacittanirodhād āśvāsapraśvāsanirodhaḥ(18) / evam asau pratī^⧪tyasamutpādam avatarati(1) / sa tadbahulavihārī pratītyasamutpādāvatāre(2) kṛtaparicaya ity ucyate / ayam ucyate pratītyasamutpādāvatāraparicayaḥ /(3)

sa evaṁ pratītyasamutpāde kṛtaparicayo ya ete saṁskārāḥ pratītyasamutpannā anityā eta ity avatarati / (4...anityatvād abhūtvā ca bhavanti bhūtvā prativigacchanti...4) / punar ete 'bhūtvā bhavanti bhūtvā ca prativigacchanti te jāti^⧪dharmāṇaḥ, jaraādharmāṇaḥ, vyādhidharmāṇaḥ, maraṇadharmāṇaḥ / ye jātijarāvyādhimaraṇadharmāṇas te duḥkhā, ye duḥkhās te(5) nātmānaḥ asvatantrāḥ, svāmivirahitāḥ(6) / evaṁ so 'nityaduḥkhaśūnyānātmākārair duḥkhasatyam avatīrṇo bhavati / (7...tasyaivaṃ bhavati /...7)

(8...yā kācid eṣāṁ saṃskārāṇām abhinirvṛttiḥ...8) / duḥkhabhūtā / rogabhūtā gaṇḍabhūtā(9) sarvāsau tṛṣṇāpratyayāḥ(10) / ya^⧪t punar asyā duḥkhajanikāyās tṛṣṇāyā aśeṣaprahāṇam etac chāntam etat praṇītam (11) evaṁ ca me jānata(1) evaṁ bahulavihāriṇas tṛṣṇāyā aśeṣaprahāṇaṁ bhaviṣyatīti / evaṁ hi samudayasatyaṁ nirodhasatyaṁ mārgasatyam avatīrṇo bhavati / sa tadbahulavihārī yadā satyāny abhisamāgacchati / (2...ayam asyocyate...2) satyāvatāraparicayaḥ /

tasyaivaṁ satyeṣu kṛtaparicayasya ^⧪darśanaprahātavyeṣu kleśeṣu(3) prahīṇeṣu bhāvanāprabhātavyā avaśiṣṭā bhavanti /

yeṣāṁ prahāṇāya ṣoḍaśākāraparicayaṁ karoti /

katame punaḥ ṣoḍaśākārāḥ /

tadyathā (4...smṛta āśvasan(5) "smṛta āśvasimī" ti śikṣate...4) / smṛtaḥ praśvasan" (6)praśvasimī" ti śikṣate / ((1)) (7...dīrghaṁ ((2)) hrasvaṁ ((3)) sarvakāyapratisaṁvedy...7) āśvasan "sarvakāyapratisaṁvedy āśvasimī" ti śikṣa^⧪te / sarvakāyapratisaṁvedī(8) praśvasan "sarvakāyapratisaṁvedī praśvasimī" ti śikṣate / ((4)) prasrabhya(9) kāyasaṁskārān āśvasan "prasrabhy(9) kāyasaṁskārān āśvasimī" ti śikṣate / prasrabhya(9) kāyasaṁskārān praśvasan "prasrabhya(9) kāyasaṁskārān praśvasimī" ti śikṣate /

((5)) ((6)) (1...prītipratisaṁvedī sukhapratisaṁvedī śikṣate / ((7)) cittasaṁskāra pratisamvedī (8) prasrabhya(2) ci^⧪ttasaṁskāran āśvasan "prasrabhya(2) cittasaṁskārān āśvasimī" ti śikṣate / prasrabhya(2) cittasaṁskārān praśvasan "prasrabhya(2) cittasaṁskārān praśvasimī" ti(3) śikṣate...1) /

(9) (4...cittapratisaṁvedī...4) / (10) (5...abhipramodayaṁś cittaṁ...5) (11) (6...samādadhṁś cittaṁ...6) (12) (7...(8...vimocayaṁś cittam...8) āśvasan "vimocayaṁś (9...āśvasimī"ti..9) śikṣate /(10) vimocayaṁś cittaṁ praśvasan "vimo^⧪cayaṁś cittaṁ praśvasimī"ti śikṣate...7) /

(1...(13) anityānudarśī, (14) prahāṇānudarśī, (15) virāgānudarśī, (16) nirodhā- nudarśy...1)2) āśvasan "nirodhānudarśy āśvasimī"ti śikṣate / nirodhānudarśī praśvasan nirodhānudarśī praśvasimīti śikṣate /

kaḥ punar (3...eṣāṁ vibhāga ākārāṇām /...3)

sa śaikṣo dṛṣṭapado(4) lābhī bhavati caturṇāṁ smṛtyupasthānānām / āśvā^⧪sapraśvāsālambanaṁ ca manaskāram ārabhate 'vaśiṣṭānāṁ saṁyojanānāṁ prahāṇāya / tenāha "smṛta āśvasan "smṛta āśvasimī"ti śikṣate, (5...smṛtaḥ praśvasan "praśvasimī"ti śikṣate" / ...5)

(1) (6...yadāśvāsaṁ vā praśvāsaṁ vālambate tadā "dīrgham(7) āśvasimi praśvasimī"ti śikṣate...6) /

(2) yadāntarāśvāsa^⧪m antarapraśvāsaṁ(8) vālambanīkaroti tadā(9) (10..."hrasvam āśvasimi praśvasimī"ti śikṣate...10) / tathā hy āśvāsapraśvāsā dīrghāḥ pravartante, antarāśvāsā antarapraśvāsāś(1) ca hrasvāḥ(2) ye yathaiva(3) pravartante tathaivopalakṣayati jānāti /

(3) yadā sūkṣmasauṣirya(4) gatān (5...āśvāsapraśvāsān romakūpānupraviṣṭān...5) kāye 'dhimucyate, ^⧪ālambanīkaroti (6...tadā sarvakāyapratisaṃvedī bhavati /(7)

(4) yasmin vā punaḥ samaye niruddha āśvāse 'ntarāśvāse ca / āśvāsapraśvāsaśūnyām āśvāsapraśvāsāpetām(8) avasthām ālambanīkaroti /...6) niruddhe ca praśvāse 'ntarapraśvāse(9) ca / anutpanna āśvāse 'ntarāśvāse ca / praśvāsāśvāsaśūnyāṁ tadvyapetāṁ(10) tadvyavahitāṁ riktām(11) avasthā^⧪m ālambanīkaroti / tasmin samaye prasrabhya(12) kāyasaṁskārān āśvasan, "prasrabhya(12) kāyasaṁskārān āśvasimī"ti śikṣate / prasrabhya(12) kāyasaṁskārān praśvasan, "prasrabhya(12) kāyasaṁskārān praśvasimī"ti śikṣate /

api tu khalu tasyāsevanānvayād bhāvanānvayād bahulīkārānvayāt(13) / ye kharā duḥsaṁsparśā āśvāsapraśvāsāḥ pūrvam akṛtapa^⧪ricayasya pravṛttā bhavanti / kṛtaparicayasya(1) anye ca mṛdavaḥ sukhasaṁsparśāḥ pravartante / (2...tenāha "prasrabhya(3) kāyasaṁskārān āśvasimīti śikṣate"...2) /

(5) sa caivam ānāpānasmṛtiprayogeṇa ca yuktaḥ sacel lābhī bhavati prathamasya vā dhyānasya dvitīyasya vā tasmin(4) samaye (5...prītipratisaṁvedy āśvasan, "prītipratisaṁvedy(6) āśvasi^⧪mī"ti śikṣate...5) /

(6) sacet punar lābhī bhavati niṣprītikasya tṛtīyasya dhyānasya sa tasmin samaye (7...sukhapratisaṁvedī bhavati...7) / (8...tṛtīyāc ca dhyānād...8) ūrdhvam ānāpānasmṛtisaṁprayogo nāsti / yena yāvat tṛtīyadhyānāt praikīrtitaṁ saṁgṛhītam /

(7)(8) tasyaivaṁ prītipratisaṁvedino vā sukhapratisaṁvedino vā sacet kadācit karhacit(9) smṛtisaṁpramo^⧪ṣād utpadyate / (1..."asmī"ti vā, "ayam aham asmī"ti...1) vā "bhaviṣyāmī"ti vā, "na bhaviṣyāmī"ti vā, "rūpī bhaviṣyāmy arūpī bhaviṣyāmi" / "saṁjñī, asaṁjñī, naivasaṁjñīnāsaṁjñī bhaviṣyāmī" ti, evaṁ saṁmohasaṁjñācetanāsahagatam iñjitaṁ manyitaprapañcitābhisaṁskṛtaṁ(2) tṛṣṇāgatam utpadyate / sa(3) tad utpannaṁ laghu laghv eva prajñayā pratividhyati(4) nādhivāsaya^⧪ti prajahāti vinodayati vyantīkaroti / (5...evaṁ cittasaṁskārapratisaṁvedī "prasrabhya(6) cittasaṁskārān āśvasimī"ty (7...āśvasan "prasrabhya cittasaṁskārān āśvasimī"ti...7) śikṣate...5) /

(9) (8...sacet punar lābhī bhavati...8) maulānāṁ (9...prathamadvitīyatṛtīyānāṁ dhyānānāṁ...9) sa cāvaśyam anāgamyasya prathamadhyānasāmantakasya lābhī bhavati / (10...sa taṁ niśrityotpannaṁ svaṁ cittaṁ pratyavekṣate...10) / sarāgaṁ vā, vigata^⧪rāgaṁ vā, sadveṣaṁ vā vigatadveṣaṁ vā samohaṁ(11) vigatamoham, saṁkṣiptaṁ vikṣiptaṁ līnaṁ pragṛhītam uddhatam anuddhataṁ vyupaśāntam avyupaśāntaṁ samāhitam asamāhitaṁ subhāvitam asubhāvitaṁ vimuktaṁ cittam avimuktaṁ cittam iti yathābhūtaṁ prajā^⧪nāti pratisaṁvedayati / (1...tenāha cittapratisaṁvedī...1) /

(10) (2...sa yadā...2) styānamiddhanivaraṇena(3) cittaṁ nivṛtaṁ(4) bhavaty adhyātmaṁ saṁśamayatas(5) tadānyatamānyatamena(6) prasadanīyenālambanena(7) saṁdarśayati samādāpayati samuttejayati saṁpraharṣayati(8) / (9...tenāhābhipramodayaṁś cittam...9) /

(11) yadā punar anuddhatyanivaraṇena kaukṛyanivaraṇena nivṛtaṁ paśyaty abhisaṁpragṛhṇata^⧪s (11...tadānyatamānyatamena(12) prasadanīyenālambanena(13) saṁdarśayaty...11)(14) adhyātmam avasthā- payati śamayati samādhatte / (1...tenāha samādadhaṁś(2) cittam...1) /

(12) yadā ca tac cittam āsevanānvayād bhāvanānvayād bahulīkārānvayān(3) nivaraṇasamudācārāya dūrīkṛtaṁ bhavati nirvaraṇebhyo viśodhitam(4) /(5...tenāha vimocayaṁś cittam āśvasan "vimocayaṁś cittam āśvasimī"ti śikṣate...5) /

(13) tasya nivara^⧪ṇebhyo vimuktacetaso mārgabhāvanāyā āntarāyikebhyo (6...a'nuśayā avaśiṣṭā...6) bhavanti prahātavyāḥ / sa teṣāṁ prahāṇāya mārgaṁ saṁmukhīkaroti / yaduta saṁskārānityatām(7) eva sādhu ca suṣṭhu ca yoniśaḥ pratyavekṣate / (8...tenāha anityānudarśī...8) /

(14,15,16)tena ca pūrvaṁ prathamadvitīyatṛtīyadhyānasanniśrayeṇānāgamyasaṁniśrayeṇa vā punaḥ śamathayogaḥ kṛtaḥ(9) / ^⧪etarhy anityānudarśī(10) vipaśyanāyāṁ yogaṁ karoti / evam asya tac cittaṁ śamathavipaśyanāparibhāvitaṁ dhātuṣu vimucyate yadutānuśayebhyaḥ /

katame dhātavaḥ(11) /(12) yaś ca prahāṇadhātur yaś ca virāgadhātur yaś ca nirodhadhātuḥ / tatra sarvasaṁskārāṇāṁ darśanaprahātavyānāṁ prahāṇāt prahāṇadhātuḥ / sarvasaṁskārāṇāṁ bhāvanāprahātavyānāṁ(1) prahānād virā^⧪gadhātuḥ / sarvopadhinirodhān nirodhadhātuḥ / sa evaṁ trīn dhātūñ śāntato manasikurvan kṣemata ārogyataḥ śamathavipaśyamāṁ bhāvayati(2) / yenāsyāsevanānvayād bhāvanānvayād bahulīkārānvayād avaśiṣṭebhyo bhāvanāprahātavyebhyaḥ kleśebhyaś cittaṁ vimucyate / (3...tenāha / prahāṇānudarśī, virāgānudarśī, nirodhānuda^⧪rśy āśvasan "nirodhānudarśy āśvasimī"ti śikṣate...3) /

evam ayaṁ darśanabhāvanāprahātavyeṣu kleśeṣu prahīṇeṣv arhan bhavati kṣīṇāsravaḥ, nāsty asyāta(4) uttarikaraṇīyaṁ bhavati /

(5...kṛto vā pravicayaḥ...5) / ayam asyocyate ṣoḍaśākāraḥ paricayaḥ /

yaś cāyaṁ paṁcavidhaḥ paricaya iyam asyocyata ānāpānasmṛtiḥ /

yatra vitarkacaritaḥ pudgalaḥ prayujyamānaḥ priyāro^⧪hatayā prayujyate / savyājpāraṁ caitad ālambanaṁ savyākṣepam(6) adhyātmaṁ pratyātmam āsannāsannam, yenāsya tatra prayujyamānasya yo vitarkasaṁkṣobhaḥ sa na bhavati / tvaritatvaritaṁ(7) ca cittam ālambane saṁtiṣṭhate, (8...abhiramate saṁjāyate...8) / idaṁ (1...pañcamaṃ vitarkacaritasya...1) pudgalasya caritaviśodhanam ālambanam /

tatra kauśalyālambanaṁ(2) katama^⧪t(3) /

tadyathā skandhakauśalyaṁ(4) dhātukauśalyam(4) āyatanakauśalyaṁ(4) pratītyasamutpādakauśalyaṁ(4) sthānāsthānakauśalyam(4) /

tatra katame skandhāḥ, katamat(5) skandhakauśalyam /

āha / pañca skandhāḥ / rūpaskandho vedanāskandhaḥ saṁjñāskandhaḥ(6) saṁskāraskandho vijñānaskandhaś ca /

(7...tatra rūpaskandho...7) yat kiñcid rūpaṁ sarvaṁ tac catvāri mahābhūtāni catvāri mahābhūtāny upādāya / ^⧪tat punar atītānāgatapratyutpannam ādhyātmikaṁ vā bāhyaṁ vaudārikaṁ vā sūkṣmaṁ vā hīnaṁ vā praṇītaṁ vā dūre vāntike vā /

tatra vedanāskandhaḥ katamaḥ / sukhavedanīyaṁ vā sparśaṁ pratītya, duḥkhavedanīyaṁ vā, aduḥkhāsukhavedanīyaṁ(8) vā (9...ṣaḍ vedanākāyāḥ...9) / cakṣuḥsaṁsparśajā vedanā śrotraghrāṇajihvākāyamanaḥsaṁsparśajā vedanā /

tatra saṁjñāskandhaḥ ^⧪katamaḥ / tadyathā sanimittasaṁjñā(10), animittasaṁjñā, parīttasaṁjñā, mahadgatasaṁjñā, aprmāṇasaṁjñā, nāsti kiñcid ity ākiñcanyāyatanasaṁjñā / ṣaṭ saṁjñākāyāś cakṣuḥsaṁsparśajā(1) saṁjñā / śrotraghrāṇajihvākāyamanaḥsaṁsparśajā saṁjñā /

saṁskāraskandhaḥ katamaḥ / ṣaṭ cetanākāyāś cakṣuḥsaṁsparśajā cetanā, śrotraghrāṇajihvākāyamanaḥsaṁsparśajā(2) cetanā / ^⧪vedanāṁ(3) ca saṁjñāṁ(4) ca sthāpayitvā ye tadanye caitasikā dharmāḥ /

tatra vijñānaskandhaḥ katamaḥ / yac cittaṁ mano vijñānam / te punaḥ ṣaḍ vijñānakāyāḥ / cakṣurvijñānaṁ śrotraghrāṇajihvākāyamanovijñānam(5) /

sā caiṣā vedanā saṁjñā saṁskāras tac caitad vijñānam atītānāgatapratyutpannam ādhyātmikaṁ vā bāhyaṁ veti (6...vistareṇa pūrvavat...6) / ima ucyante skandhāḥ /

^⧪skandhakauśālyaṁ katamat / ya etān yathoddiṣṭān dharmān(7) nānātmakatayā ca jānāti bahvātmakatayā ca, na ca(8) tataḥ param upalabhate vikalpayati vā / idam ucyate samāsataḥ skandhakauśalyam /

tatra katamā nānātmakatā skandhānām / anya eva rūpaskandho 'nyo vedanāskandha evam anyo yāvad vijñānaskandhaḥ / iyaṁ nānātmakatā /

tatra katamā bahvātmakatā / ^⧪yo rūpaskandho 'nekavidho bahunānāprakāraḥ(1), bhūtabhautikabhedenātītānāgatapratyutpannādikena(2) ca prakārabhedena(3) / iyam ucyata anekātmakatā rūpaskandhasya / evam avaśiṣṭānāṁ skandhānāṁ yathāyogaṁ veditavyam /

kiṁ ca na tasmāt param upalabhate vikalpayati / skandhamātram(4) upalabhate vastumātram / no tu skandhavyatirekeṇātmānam(5) upalabhate ^⧪nityadhruvam avipariṇāmadharmakam / nāpy ātmīyaṁ kiṁcid idaṁ nopalabhate, na(6) vikalpayati tasmāt pareṇa /

tatra katame dhātavaḥ / katamad dhātukauśalyam /

āha aṣṭādaśa dhātavaḥ / cakṣurdhātū rūpadhātuś cakṣurvijñānadhātuḥ śrotradhātuḥ śabdadhātuḥ śrotravijñānadhātur ghrāṇadhātur gandhadhātur ghrāṇavijñānadhātur jihvādhātū ra^⧪sadhātur jihvāvijñānadhātuḥ kāayadhātuḥ spraṣṭavyadhātuḥ kāyavijñānadhātur manodhātur(7) dharmadhātur manovijñānadhātuḥ / ima ucyante dhātavaḥ /

(8...tatra katamad dhātukauśalyam / ...8) yat punar etān aṣṭādaśa dharmān svakāt svakād dhātoḥ svakasvakād bījāt svakasvakād gotrāj jāyante nirvartante prādurbhavantīti / jānāti rocayann(9) upanidhyāti / idam ucyate dhātukauśalyam / yad aṣṭādaśānāṁ dharmā^⧪ṇāṁ svakasvakād(1) dhātoḥ pravṛttiṁ jānāti tad evaṁ sati hetupratyayakauśalyam(2) etad yaduta dhātukauśalyam /

tatra katamāny āyatanāni / katamad āyatanakauśalyam /

āha / dvādaśāyatanāni(3), cakṣurāyatanam, rūpāyatanam, śrotrāyatanam, śabdāyatanam, ghrāṇāyatanam, gandhāyatanam, jihvāyatanam, rasāyatanam, kāyāyatanam, spraṣṭavyāya^⧪tanam, manāyatanam, dharmāyatanaṁ ca / imāny ucyanta āyatanāni /

katamad āyatanakauśalyam / tatra cakṣur adhipatī(4) rūpāṇy ālambanaṁ(5) cakṣurvijñānasya (6)sasaṁprayogasyotpattaye, samanantaraniruddhaṁ ca manaḥ samanantarapratyayaḥ / tatra śrotram adhipatiḥ(4) śabda ālambanam(5) samanantaraniruddhaṁ ca manaḥ samanantarapratyayaḥ śrotravijñānasya sasaṁprayoga^⧪syotpattaye / evaṁ yāvan manaḥ samanantaraṁ tajjo manaskāro(7) 'dhipatipratyayo (8...dharma ālambanaṁ(5)...8) manovijñānasya (6)sasaṁprayogasyotpattaye, iti tribhiḥ pratyayaiḥ samanantarapratyayena, ālambanapratyayenādhipatipratyayena ca ṣaṇṇāṁ vijñānakāyānāṁ pravṛttir bhavati sasaṁprayogāṇām iti / yad evam ādhyātmikabāhyeṣv āyataneṣu pratyaya^⧪kauśalyam / idam ucyata āyatanakauśalyam /

tatra katamaḥ pratītyasamutpādhḥ, katamat(1) pratītyasamutpādakauśalyam /

āha / avidyāpratyayāḥ saṁskārāḥ, saṁskārapratyayaṁ vijñānam, vijñānapratyayaṁ nāmarūpam / (2...vistareṇa yāvat...2) / evam asya kevalasya mahato duḥkhaskandhasya samudayo bhavati / ayam ucyate pratītyasamutpādaḥ /

(3) yat puna^⧪r dharmā eva dharmān abhiṣyandayanti(4) dharmā eva dharmān pariṣyandayanti(5) / saṁskārā eva dharmāṇām āhārakāḥ tena hetusamutpannatvāt pratītyasamutpannatvād abhūtvā bhavanti bhūtvā ca prativigacchanti(6) / tasmād anityā ete saṁskārā / ye punar anityās te jātidharmāṇo jarādharmāṇo(7) vyādhidha^⧪rmāṇo maraṇadharmāṇaḥ śokaparidevaduḥkhedaurmanasyopāyāsadha^⧪rmāṇaḥ(8) / te jarādharmitvād yāvad upāyāsadharmitvād duḥkhā / ye vā punar duḥkhā, asvatantrā, durbalās ta anātmāna iti / yad ebhir ākāraiḥ pratītyasamutpanneṣu dharmeṣu anityajñānam,(9) duḥkhajñānam, nairātmyajñānam / idam ucyate pratītyasamutpāda- kauśalyam /

sthānāsthānakauśalyaṁ punaḥ (1...pratītyasamutpādakauśalye viśeṣa^⧪eva...1) veditavyam / tatrāyaṁ viśeṣaḥ / sthānāsthānakauśalyenāviṣamahetukatāṁ(2) jānāti / asti kuślākuśalānāṁ karmaṇāṁ phalavipākaḥ / (3...kuśalānāṁ punar iṣṭaḥ phalavipākaḥ /...3) akuśalānām aniṣṭa iti / yad evaṁ jñānam idam ucyate sthānāsthānakauśalyam /

^⧪tac caitat pañcasthānakauśalyaṁ samāsataḥ svalakṣaṇakauśalyaṁ bhavati sāmānyalakṣaṇakauśalyaṁ ca / tatra skandhakauśalyena svalakṣaṇkauśalyam ākhyātam avaśiṣṭaiḥ sāmānyalakṣaṇakauśalyam /

idam ucyate kauśalyālambanam /

tatra kleśaviśodhanam ālambanaṁ katamat / āha / adhobhūmīnām audārikatvam uparibhūmināṁ śāntatvaṁ ca /(4) tadyathā kāmadhātau prathama^⧪dhyānasya evaṁ yāvan naivasaṁjñānāsaṁjñāyatanasya /

tatra katamā audārikatā / audārikatā dvividhā / svabhāvaudārikatā saṁkhyaudārikatā ca /

tatra svabhāvaudārikatā kāmadhātāv api pañcaskandhāḥ saṁvidyante prathame tu dhyāne / ye kāmāvacarās te sādīnavatarāś ca duḥkhavihāratarāś ca, alpakāvasthāyitarāś(5) ca, hīnatarāḥ pratikruṣṭatarāś ca / ^⧪iyam eṣāṁ svabhāvaudārikatā / prathame tu dhyāne tathā(1) (2...tena te śāntatarāḥ praṇītatarā ity ucyante...2) /

tatra saṁkhyaudārikatā katamā / kāmāvacaro rūpaskandhaḥ prabhūtataraḥ parijñeyaḥ prahātavya evaṁ yāvad vijñānaskandhaḥ / iyam ucyate skandhaudārikatā / evam uparimāsu bhūmiṣu(3) svabhāvaudārikatā(4) saṁkhyaudārikatā ca yathāyogaṁ veditavyāḥ / (5... ^⧪iyaṁ tūparimāsu bhūmiṣu yāvad āikṁcanyāyatanāt(6) tadaudārikatā(7) veditavyāḥ sarvā adharimā bhūmayao duḥkhavihāratarāś(8) ca alpāyuṣkatarāś ca...5) / naivasaṁjñānāsaṁjñāyatanaṁ punaḥ śāntam eva upari śreṣṭhatayā bhūmer abhāvāt / tatra(9) samāsata ādīnavārtha audārikatārthaḥ / yasyāṁ yasyāṁ bhūmau prabhūtataram ādīnavaṃ bhavati sā ^⧪ādīnavata audārikety ucyate /

(10...yasyāṁ tu(11) yasyāṁbhūmāv...10) alpataram ādīvavaṃ bhavati / sā ^⧪ādīnavataḥ śāntety ucyate / idaṁ laukikānāṁ laukikena mārgeṇa kleśaviśodhanam ālambanam, (1...tathāpi tasyādharimāṁ bhūmim ādīnavataḥ paśyataḥ / rogataḥ, ayogakṣemataḥ, uparimāṁ ca bhūmiṁ śāntataḥ...1) / ya adhobhūmikāḥ ^⧪kleśā yāvad ākiṁcanyāyatanabhūmikāḥ, kāmadhātum upādāya te prahīyante / na tv atyantataḥ prahīyante / te punar eva te pratisandhikā bhavanti /

lokottareṇa vā punar mārgeṇa kleśaviśodhanam ālambanaṁ caturvidhaṁ(2) tadyathā duḥkhasatyaṁ(3) samudayasatyaṁ(3) nirodhasatyaṁ(3) māragasatyañ(3) ca /

^⧪tatra duḥkhasatyaṁ(3) katamat / tadyathā jātir duḥkhaṁ jarā duḥkhaṁ(4) vyādhir(5) maraṇam(5) apriyasaṁprayogaḥ(5) priyavinābhāva(5) icchāvighātaś(5)(6) ca / saṁkṣepataḥ pañcopādānaskandhā duḥkham /

(7...tatra samudaya āryasatyaṁ(7) tṛṣṇā paunarbhavikī nandīrāgasahagatā tatratatrābhinandinī /

(7...tatra nirodha āryasatvaṁ(8)...7) yad asyā eva tṛṣṇāyā aśeṣaprahāṇam /

(7...mārgasatyam(3)...7) āryāṣṭāṁ^⧪go mārgaḥ / tatra kṛṣṇapakṣaṁ śuklapakṣaṁ copādāya hetuphalavyavasthānena catuḥsatyavyavasthānam / (1...tatra duḥkhasatyaṁ phalam / samudayasatyaṁ hetuḥ / nirodhasatyaṁ phalam / mārgasatyaṁ hetuḥ prāptaye sparśanāyai..1) /

tatra duḥkhasatyaṁ vyādhisthānīyaṁ tat prathamataḥ parijñeyam / samudayasatyaṁ vyādhinidānasthānīyaṁ(2)(3...tac cāntaraṁ...3) parivarjayitavyam / nirodhasatyam ā^⧪rogyasthānīyaṁ tac ca sparśayitavyaṁ(4) sākṣātkartavyam / mārgasatyaṁ bhaiṣajyasthānīyam / tac cāsevitavyaṁ bhāvayitavyam bahulīkartavyam /

bhūtaṁ caitat tathā◡avitathā(5)◡aviparītam aviparyastaṁ duḥkhaṁ duḥkhārthena, yāvan mārgo mārgārthena tasmāt satyam ity ucyate / svalakṣaṇaṁ ca na(6) visamvadati / taddarśanāc cāviparītā buddhayaḥ pravartante tena satyam ity ucyate /

^⧪kasmāt punar etāny āryāṇām eva satyāni bhavanti / āryā etāni paśyanty eva samānāni(7) satyataḥ(8). jānanti paśyanti yathābhūtam / bālās tu na jānanti, na paśyanti yathābhuūtam / tasmād āryasatyānīty ucyante / bālānām etad dharmatayā satyaṁ nāvabodhena(9) / āryāṇāṁ tūbhayathā /

tatra jātiduḥkham(1) iti jāyamānasya(2) duḥkhā vedanotpadyate(3) kāyika^⧪caitasikī, na tu jātir eva duḥkhaṁ duḥkhanidānaṁ sā evaṁ yāvad icchāvighāto duḥkham iti, icchāvighātanidānaṁ(4) duḥkham(5) utpadate(6) kāyikacaitasikam, na tv icchāvighāta eva duḥkhaṁ duḥkhanidānaṁ punaḥ sa iti peyālam(7) /

samkṣepataḥ pañcopādānaskandhā duḥkham ity ebhir jātyādibhiḥ paryāyair duḥkhaduḥkhataiva paridīpitā /

samkṣepataḥ pañcopādānaskandhā duḥkham ity ebhir jātyādibhiḥ paryāyair duḥkhaduḥkhataiva paridīpitā /

tatra vipari^⧪ṇāmaduḥkhatā(8) saṁskāraduḥkhatā cāvaśiṣṭā sā punaḥ pañcopādānaskandhaduḥkhatayā(9) paridīpitā bhavati / tathā hi pañcopādānaskandhās trivedanāparigatās te tathoktāyā duḥkhaduḥkhatāyā bhājanabhūtāḥ(10) / yā ca noktā vipariṇāmaduḥkhatā saṁskāraduḥkhatā ca sāpy eṣv eva draṣṭavyā /

kena punaḥ kāraṇena bhagavatā duḥkhaduḥkhataiva pari^⧪kīrtitā svaśabdena, vipariṇāmaduḥkhatā, saṁskāraduḥkhatā punaḥ paryāyeṇa / tathā hi duḥkhaduḥkhatāyām āryāṇāṁ bālānāñ ca tulyā duḥkhatābuddhiḥ pravartate / saṁvejikā◡atyarthaṁ duḥkhaduḥkhatā pūrvam akṛtaprajñānām evaṁ ca deśyamāne sukham avatāro bhavati satyeṣu vineyānām /

tatra trividhāyā duḥkhatāyāḥ kathaṁ vyavasthānaṁ bhavati / yat tā^⧪vad duḥkhaṁ jātir duḥkhaṁ yāvad icchāvighāto duḥkham ity anena sādhiṣṭhānā duḥkhā vedanā ākhyātā sā ca duḥkhaduḥkhatā / idaṁ duḥkhaduḥkhatāyā vyavasthānam /

(1...ye ye...1) vā punar etad vipakṣā dharmās tathā yauvanaṁ jarāyā, vyādher ārogyam, jīvitaṁ maraṇasya, priyasaṁprayogo 'priyasaṁprayogasya, apriyavinābhāvaḥ priyavinābhāvasya, icchā^⧪sampattir icchāvighātasya / ye ca duḥkhāyāṁ vedanāyāṁ pravṛttāḥ kleśāḥ sādhiṣṭhānāḥ, ye cārogyādiṣu sukhasthānīyeṣu dharmeṣu tannirjātāyāṁ(2) ca vedanāyāṁ ye pravṛttāḥ kleśāḥ / iyam ucyate vipariṇāma^⧪duḥkhatā /

tatra sukhā vedanā sādhiṣṭhānā anityatayā pariṇamantī anyathībhāvādhipateyaṁ(3) duḥkhaṁ vidadhāti / kleśāḥ punaḥ sarvatra pravṛttāḥ paryavasthānata(4) eva duḥkhā bhavanti / vipariṇāmaś ca sa cetasas tasmād vipariṇāmaduḥkhatety ucyate / yathoktaṁ bhagavatā "avadīrṇṇavipariṇatena(5) ^⧪cittena mātṛgrāmasya hastagrahaṇaṁ(6) ce "ti vistaraḥ / yathā coktaṁ "kāmacchandaparyavasthitaḥ kāmacchandaparyavasthānapratyayaṁ tajjaṁ caitasikaṁ(7) duḥkhadaurmanasyaṁ pratisaṁvedayate" / evaṁ vyāpādastyānamiddhauddhatyakaukṛtyavicikitsāparyavasthitas(8) tad anenāgamenāptena paramāptena kleśeṣu duḥkhārtho'pi(9) labhyate(1) vipariṇāmārtho ^⧪'pi / (2...tenocyate kleśavipariṇāma duḥkhateti, idaṁ vipariṇāma duḥkhatāyā vyavasthānam...2) /

saṁskāraduḥkhatā punaḥ sarvatragā◡upādānaskandheṣu / (3...saṁkṣepatas tu yā...3) ca duḥkhaduḥkhatā, yā ca kleśasaṁgṛhītā(4) vipariṇāmaduḥkhatā(5), yā(6) ca sādhiṣṭhānasukhavedanāsaṁgṛhītā(7) tāṃ sthāpayitvā ye tadanye (8...skandhā aduḥkhāsukhasahagatās...8) tannirjātās tadutpattipratyayā^⧪s tasya cotpannasya sthitibhājanāḥ / iyam ucyate saṁskāraduḥkhatā /

ye skandhā anityā udayavyayayuktāḥ(9) sopādānās trivedanābhir anuṣaktā dauṣṭhulyopagatā ayogakṣmapatitā avinirmuktā duḥkhaduḥkhatāyā vipariṇāmaduḥkhatāyā(10) asvavaśavartinaś ca / iyam ucyate saṁskāraduḥkhatayā duḥkhatā / idaṁ saṁskāraduḥkha^⧪tāyā vyavasthānam /

tatra(11) tṛṣṇā prārthanābhilāṣo 'bhinandaneti(12) paryāyāḥ / sā punaḥ prārthanā tribhir mukhaiḥ pravṛttā(1) tadyathā punarbhavaprārthanā, viṣayaprārthanā ca / tatra yā punarbhavaprārthanā sā(2) paunarbhavikī tṛṣṇā / viṣayaprārthanā (3...punar ^⧪dvividhā...3) / prāpteṣu viṣayeṣu saumanasyādhyavasānasahagatā, aprāpteṣu ca viṣayeṣu saṁyogābhilāṣasahagatā / tatra yā prāpteṣu viṣayeṣu saumanasyādhyavasānasahagatā nandīrāgasahagatety ucyate / yā punar aprāpteṣu viṣayeṣu saṁyogābhilāṣasahagatā tatratatrābhinandinīty(4) / ucyate /

nirodho 'pi ^⧪dvividhaḥ /kleśanirodhaḥ, upakleśanirodhaś(5) ca / mārgo 'pi dvividhaḥ / saikṣaḥ(6) 'śaikṣaś ca /

idam ālambanaṁ kleśaviśodhanaṁ lokottareṇa mārgeṇa veditavyam /

tenāha caturvidham ālambanam / vyāpyālambanaṁ caritaviśodhanaṁ kauśalyālambanaṁ kleśaviśodhanaṁ ceti /

tatrāvavādaḥ katamaḥ / caturvidho 'vavādaḥ / avi^⧪parītāvavādaḥ, anupūrvāvavādaḥ, āgamāvavādaḥ, adhigamāvavādaś ca /

tatrāviparītāvavādaḥ katamaḥ / yad aviparītaṁ (7...dharmam arthaṃ...7) ca deśayati grāhayati(8) bhūtaṁ yad asya niryāti samyagduḥkhakṣayāya duḥkhasyāntakriyāyai / ayam (1...ucyate 'viparītāvavādaḥ...1) /

anupūrvāvavādaḥ katamaḥ / yat kālena dharmaṁ deśaya^⧪ti / uttānottānāni sthānāni(2) tatprathamato grāhayati vācayati, tataḥ paścād gambhīrāṇi, prathamasya(3) vā satyasyābhisamayāya tatprathamato(4) 'vavadate, tataḥ paścāt samudayanirodhamārgasatyasya, prathamasya dhyānasya samāpattaye tatprathamato 'vavadate / tataḥ paścād(5) anyāsāṁ dhyānasamāpattīnām / a^⧪yam evaṁbhāgīyo 'nupūrvāvavādo veditavyaḥ(6) /

tatrāgamāvavādo yathā tena gurūṇām antikād āgamitaṁ bhavati, gurusthānīyānāṁ yogajñānām ācāryāṇām upādhyāyasya vā, tathāgatasya vā, tathāgataśrāvakasya vā tathaivānenānyūnamadhikaṁ kṛtvā parān avavadate / ayam ucyata āgamāvavādaḥ / tatrādhigamāvavādo yathānena te ^⧪dharmā adhigatā bhavanti /

sparśitāḥ sākṣātkṛtā, ekākinā vyavakṛṣṭavihariṇā / tathaiva pareṣāṁ prāptaye(7) / sparśanāyai sākṣātkriyāyā avavadate / ayam ucyate 'dhigamāvavādaḥ /

asti punaḥ sarvākāraparipūrṇo 'vavādaḥ / sa punaḥ katamaḥ / yas tribhiḥ prātihāryair(1) avavadati / ṛddhiprātihāryeṇa, ādeśanāprātihārihāryeṇa, ^⧪anuśāstiprātihāryeṇa / ṛddhiprātihāryeṇa, anekavidham ṛddhiviṣayam upadarśayaty ātmani ca bahumānaṁ janayati(2) pareṣām / (3...yathā tena bahumānajātāḥ...3) śrotrāvadhānena yoge manasikāra ādarajātā bhavanti / tatra deśanāprātihāryeṇa cittacaritaṁ samanveṣya anuśāstiprātihāryeṇa yathendriyam, yathācaritam, yathāvatāraṁ ^⧪dharmadeśanāṁ deśayati, (4...pratipattau(5) samanuśāsti...4) / tenāyaṁ prātihāryatrayasaṁgṛhītaḥ sarvākāra(6) paripūrṇāvavādo bhavati /(7)

tatra śikṣā katamā / āha / tisraḥ śikṣāḥ / adhiślaṁ śikṣā, adhicittam adhiprajñaṁ śiksā /

tatrādhiśīlaṁ śikṣā katamā / yathāpi tac "chīlavān(1) viharatī"ti vistareṇa pūrvavat /(2)

(3...tatrādhicittaṁ śikṣā...3) vivi^⧪ktaṁ kāmair viviktaṁ pāpakair akuśalair dharmaiḥ savitarkam(4), savicāram, vivekajam, prītisukham (5) prathamaṁ dhyānaṁ yāvac caturthaṁ dhyānam upasaṁpadya viharati / iyam adhicittaṁ śikṣā / api khalu sarva ārūpyās(6) tadanyāś ca samādhisamāpattayo 'dhicittaṁ śikṣety ucyate / api tu dhyānāni niśritya tatprathamataḥ sa^⧪tyābhisamayo nyāmāvakrāntir(7) bhavati / na tu sarveṇa sarvaṁ vinā dhyānaiḥ / tasmāt pradhānāni dhyānāni kṛtvādhicittaṁ śikṣety uktāni /

(8...tatrādhiprajñaṁ śikṣā...8) yac(9) caturṣv āryasatyeṣu yathābhūtaṁ jñānaṁ /(10)

kena kāraṇena tisra eva śikṣā (1...na tata ūrdhvam...1) / āha / samā^⧪dhipratiṣṭhārthena jñānasanniśrayārthena kṛtyakaraṇārṭhena ca /

tatra samā^⧪dhipratiṣṭhārthenādhiśīlaṁ śikṣā / tathā hi śīlaṁ pratiṣṭhāya cittaikāgratāṁ spṛśati cittasamādhim /

tatra jñānasanniśrayārthenādhicittaṁ śikṣā / tathā hi samāhitacittasyaikāgratāsmṛtyā(2) jñeye vastuni yathābhūtaṁ jñānadarśanaṁ pravartate /

tatra kṛtyakaraṇārthenādhiprajñaṁ śikṣā / tathā hi suviśuddhena jñānadarśa^⧪nena kleśaprahāṇaṁ sākṣātkaroti / eṣa hi svārtha etat(3) paramaṁ kṛtyaṁ yaduta kleśaprahāṇaṁ tata uttarikarṇīyaṁ punar nāsti / tenaitās tisra eva śikṣāḥ /

kāḥ punar āsāṁ śikṣāṇām (4...ānupūrvī / suviśuddhaśīlasya...4)◡ avipratisāraḥ(5) / avipratisāriṇaḥ prāmodyam, prītiḥ, praśrabdhiḥ, sukham, sukhitasya cittasamādhiḥ samāhitacitto yathābhū^⧪taṁ prajānāti yathābhūtaṁ paśyati / yathābhūtaṁ jānan paśyan nirvidyate nirviṇṇo viravyate / virakto vimucyate / vimukto 'nupādāya parinirvāti / evam imāni śīlāni bhāvitāny agratāyām upanayanti / yadutānupādāya parinirvaṇam / iyam āsāṁ śīkṣāṇām ānupūrvī /

tatra kena kāraṇenādhiśīlaṁ śikṣā◡ adhiśīlam i^⧪ty ucyate, evam adhicittam adhiprajñam / adhikārārthenādhikārthena(1) ca /

tatra katham adhikārārthena / adhicittam adhikṛtya yac chīlaṁ(2) sā◡adhiśīlaṁ śikṣā / adhiprajñam adhikṛtya yaś cittasamādhiḥ(2,) sā ◡ adhicittaṁ śikṣā / kleśaprahāṇam adhikṛtya yaj (2... jñānaṁ darśanaṁ...2), sā◡ adhiprajñaṁ śikṣā / (3...evam adhikārārthena / katham adhikarthe^⧪na(4) / yā cādhiśīlaṁ śikṣā...3) yā cādhicittaṁ yā cādhiprajñaṁ śikṣā◡ etāḥ śikṣāḥ◡ asminn eva śāsane, asādhāraṇā◡ ito bāhyaiḥ / evam adhikārthena(4) /

asti punar adhicattaṁ śikṣā yā◡adhiprajñaṁ śikṣāyā āvāhikā, asty adhiprajñaṁ śikṣā yā◡ adhicittaṁ śikṣāyā āvāhikā / tadyathā / āryaśrāvako 'lā^⧪bhī (5...maulānāṁ dhyānānām...5), (6...śaikṣo, dṛṣṭapadaḥ...6), tataḥ paścād bhāvanāprahātavyānāṁ kleśānāṁ prahāṇāya prayujyamānaḥ(7) smṛtisaṁbodhyaṅgaṁ bhāvayati yāvad upekṣāsaṁbodhyaṅgam(8)/ iyam adhiprajñaṁ śikṣā◡ adhicittaṁ śikṣāyā āvāhikā / adhicittaṁ punaḥ śikṣā adhiprajñāyā āvāhikā pūrvam evoktā /

tatrāsty adhiśīlaṁ śikṣā nādhici^⧪ttam, nādhiprajñam / asty adhiśīlam adhicittam, nādhiprajñam / na tv asty adhiprajñaṁ śikṣā yā vinādhiśīlenādhicittena ca / ato yatrādhiprajñaṁ śikṣā tatra tisraḥ(1) śikṣā veditavyāḥ/ idaṁ tāvac chikṣāvyavasthānaṁ tatra yoginā yonaprayuktena śikṣitavyam

tatra trayaḥ pudgalāḥ satyāny abhisamāgaccha^⧪nti / katame trayaḥ / tadyathā / avitarāgo yadbhūyo vītarāgaḥ, vītarāgaś ca / tatra sarveṇa sarvam avītarāgaḥ satyāny abhīsamāgacchan saha satyābhisamayāt srota-āpanno bhavati / yadbhūyo vītarāgaḥ punaḥ satyāny abhisamāgacchan saha satyā bhisamayāt(3) sakṛdāgāmī bhavati /

vītarāgaḥ satyāny abhisamāgacchan(4) saha satyābhisamayād(5) anāgāmī bhavati /

(6)trīṇīndri^⧪yāṇi / anājñātam ājñāsyāmīndriyam ājñendriyam ājñātavata indriyam / eṣām indriyāṇāṁ kathaṁ vyavasthānaṁ bhavati / anabhisamitānāṁ(7) satyānam abhisamayāya prayuktasyānājñātam ājñāsyāmīndriyavyavasthānam / abhisamitavataḥ(1) śaikṣasyājñe^⧪ndriyavyavasthānam / kṛtakṛtyasyāśaikṣasyārhata ājñātāvīndriyavyavasthānam /

(2)trīṇi vimokṣamukhāni / tadyathā śūnyatāpraṇihitam ānimittam / eṣāṁ trayāṇaṁ vimokṣamukhānāṁ kathaṁ vyavasthānaṁ bhavati / āha /(3) dvayam idaṁ saṁskṛtam asaṁskṛtañ ca /

tatra saṁskṛtaṁ traidhātukapratisaṁyuktāḥ pañca skandhāḥ, asaṁskṛtaṁ punaḥ nirvāṇam / idam ubhayaṁ yac ca saṁskṛtam, yac cā^⧪saṁskṛtam sad(4) ity ucyate / yat(5) punar idam ucyate ātmā vā, sattvvo vā, jīvo vā, jantur vā, idam asat /

tatra saṁskṛte doṣadraśanād ādīnavadarśanād apraṇidhānaṁ bhavati / apraṇidhānāc(6) cāpraṇihitaṁ vimokṣamukhaṁ vyavasthāpyate /

(7)nirvāṇe punaḥ tatra praṇidhānavataḥ praṇīdhānaṁ bhavati / śāntadarsanaṁ / praṇītadarśanaṁ niḥsaraṇadarśanaṁ ca / niḥ^⧪saraṇaarśanāc(6)(8) ca, punar ānimittaṁ vimokṣamukhaṁ vyavasthāpyate /

tatrāsaty asamvidyamāne naiva praṇidhānaṁ nāpraṇidhānaṁ(9) bhavati / tad yathaivāsat(10) tathaivāsad iti jānataḥ paśyataḥ(6) / śūnyatāvimokṣamukhaṁ vyavasthāpyate / evaṁ trayāṇāṁ vimokṣamukhānāṁ vyavasthānaṁ bhavati /

tatra katame śikṣānulomikā dharmāḥ / āha / daśa śikṣāvilomā dharmaḥ / teṣāṁ ^⧪pratipakṣeṇa daśa śikṣānulomikā veditavyāḥ /

tatra katame daśa śikṣāvilomā dharmāḥ / tadyathā ((1))(1)mātṛgrāmaḥ śiśur(2) udāravarṇo rañjanīyaḥ śikṣāprayuktasya kulaputrasyādhimātram antarāyakaraḥ paripanthakaḥ / ((2)) satkāyaparyāpanneṣu saṁskāreṣu niyantiḥ / ((3)) ālasyam, kausīdyam / ((4)) satkāyadṛṣṭiḥ ((5)) kavaḍaṁkārāhā^⧪ram(3) upādāya rasarāgaḥ / ((6)) lokākhyānakathāsv anekavidhāsu bahūnānāprakārāsu (4...citrāṣu(5) chandarāgānunayaḥ...4), ((7)) dharmacintāyogamanasikārāpakṣālaḥ /

sa punaḥ katamaḥ / tadyathā(6) ① kāṃkṣā vimatir vicikitsā ratneṣu(7) vā satyeṣu vā skandheṣu vā karmaphale vā ② prahāṇaprayuktasya ca kāyadauṣṭhulyaḥ(8)^⧪ ③ śaithilikasya śamathavipaśyanāpakṣālamanasikāraḥ styānamiddhena vā cittābhibhavaḥ / cittābhisaṁkṣepaḥ / ④ anvārabdhavīryasya vā kāyikaklamaḥ caitasikopāyāsaḥ / ⑤ atilīnavīryasya viśeṣāsaṁprāptiḥ kuśalapakṣaparyādānam / ⑥ labhena vā yaśa^⧪sā vā(9), praśaṁsayā vā, anyatamānyatamena vā sukhalavamātratvena, nandīsaumanasyam ⑦ auddhatyam avyupaśamaḥ / audbiya^⧪m utplāvitatvam / ⑧ satkāyanirodhe nirvāṇe uttrāsaś chambhitatvam(2) / ⑨ (3...amātrayā bhāṣyaprayogaḥ...3), atyabhijalpaḥ dharmyām api kathāṁ kathayatā(4) vigṛhyakathām ārabhyānuyogaḥ / ⑩ pūrvadṛṣṭaśrutānubhūteṣu(5) viṣayeṣv anekavidheṣu bahunānāprakāreṣu cittavisāraḥ cittākṣepaḥ / ⑪ (6...acintyeṣu ca sthāneṣu...6) nidhyāyitatvam / ime dharmacintāyogamanasikārā^⧪pakṣālā(7) veditavyāḥ /

((8)) dhyānasamāpattisukhāsvādanatā(8), ((9)) ānimittaṁ samāpattukāmasya saṁskāranimittānusāritā(9) / ((10)) spṛṣṭasya śārīrikābhir vedanābhir(10) duḥkhābhir yāvat prāṇahāriṇībhir jīvitaniyantir(11) jīvitāśā(12), tadāśānūgatasya śocanā, klāmyanā, paridevaneti / ime daśa śikṣāvilomā dharmāḥ /

katame daśa śikṣāpadānāṁ ^⧪vilomānāṁ dharmāṇāṁ pratipakṣeṇa śikṣānulomikā bhavanti / tadyathā / ((1)) aśubhasaṁjñā / ((2)) anityasaṁjnā(13) / ((3))anitye duḥkhasaṁjñā / ((4)) duḥkhe 'nātmasaṁjñā / ((5))āhāre pratikūlasaṁjñā / ((6))sarvaloke(1) 'nabhiratisaṁjña / ((7))ālokasaṁjñā / ((8))virāgasaṁjñā / ((9))nirodhasaṁjñā / ((10))maraṇasaṁjñā / itīmā daśa saṁjñā āsevitā bhāvitā bahulīkṛtā daśavidhasya śikṣāparipanthaka^⧪sya daśānāṁ śikṣāvilomānāṁ dharmāṇāṁ prahāṇāya samvartante /

tatra dharmālokaḥ, arthālokaḥ, śamathālokaḥ, vipaśyanālokaś ca / etān ālokān adhipatiṁ kṛtvā◡ ālokasaṁjñā / asminn arthe abhipretā dharmacintāyogamanasikāraparipanthasya(2) prahāṇāya /

tatrāpare daśa śikṣānu^⧪lomikā dharmā veditavyāḥ / katame daśa / tadyathā ((1))(3) pūrvako hetuḥ / ((2)) ānulomika upadeśaḥ / ((3))yoniśaḥprayogaḥ / ((4)) sātatyasatkṛtyakāritā ((5))tīvracchandatā, ((6))yogabalādhānatā, ((7))kāyacittadauṣṭhulyapratipraśrabdhir(4) ((8))abhīkṣṇapratyavekṣa / ((9))aparitamanā, ((10))nirabhimānatā ca /

((1))tatra pūrvako hetuḥ katamaḥ / ^⧪yaḥ (5...pūrvam indrayaparipāka indriyasamudāgamaś ca...5) /

(6...tatrānulomika upadeśo...6) ya upadeśo 'viparītaś cānupūvakaś(7) ca /

((3))tatra yoniśaḥprayogaḥ yathaivāvavāditas(1) tathaiva prayujyate / (2...tathā prayujyamānaḥ samyagdṛṣṭim utpādayati /

((4))tatra sātatyasatkṛ^⧪tyakāritā yadrūpeṇa(3) prayogeṇa◡ abandhyañ ca kālaṁ kaṛoti...2) / kuśalapakṣeṇa / kṣipram eva kuśalapakṣaṁ samudānayati /

((5))tatra tīvracchandatā yathāpi tad uttare vimokṣe(4) spṛhām utpādayati / "kadāsvid ahaṁ tad āyatanam upasa^⧪ṁpadya vihariṣyāmi yad āryā āyatanam upasaṁpadya viharantī"ti /

((6))tatra yogabalādhānatā dvābhyāṁ kāraṇābhyāṁ yogabalādhānaprāpto(5) bhavati / prakṛtyaiva ca tīkṣṇendri^⧪yatayā(6), dīrghakālābhyāsaparicayena ca /

((7))tatra kāyacittadauṣṭhulyapratiprasrabdhir(7) yathāpi tac chrāntakāyasya klāntakāyasyotpadyate kāyadauṣṭhulyam, cittadauṣṭhulyam / tad īryāpathāntarakalpanayā(8) pratiprasrambhayati / ativitarkitenātivicāritenotpadyate kāyacittadauṣṭhulyaṁ tad(9) ādhyātmaṃ ^⧪cetaḥ śamathānuyogena pratiprasrambhayati(10) /

cittābhisaṁkṣepeṇa cittalayena styānamiddhaparyavasthānañ cotpadyate kāyacittadauṣṭhulyam / tad adhiprajñaṁ dharma- vipaśyanayā, prasadanīyena(1) ca manaskāreṇa(2) prasrambhayati(3) / prakṛtyaiva cāprahīṇakleśasya(4) kleśapakṣaṁ kāyacittadauṣṭhulyam avigataṁ bhavati / sadānuṣakatam tat(5) samyaṅmārgabhāvana^⧪yā pratipraśrambhayati(2) /

((8))tatrābhīkṣṇapratyavekṣā◡ abhīkṣṇaṁ śīlāny(6) ārabhya kukṛtaṁ pratyavekṣate sukṛtaṁ ca / akṛtaṁ ca pratyavekṣate, kṛtaṁ ca / kukṛtāc cākṛtād vyāvartate / sukṛtāc ca kṛtān na vyāvartate(7) / (8...kukṛtāc cākṛtāt(9) pratyudāvartate / sukṛtāc ca kṛtān na pratyudāvartate...8) / tathā kleśānāṁ prahīṇāprahīṇānāṁ mīmāṃsāmanaskāram a^⧪dhipatiṁ kṛtvā◡abhīkṣṇaṁ pratyavekṣate /

tatra prahīṇatāṁ jñātvā [yid bde bar 'gyur la / ma spaṅs bar śes na](10) punaḥ punas tam eva mārgaṁ bhāvayati /

((9))tatrāparitamanā / yat(11) kālāntareṇa jñātavyaṁ draṣṭavyaṁ prāptavyaṁ tad ajānato 'paśyato 'nadhigacchataḥ(12) paritamanā◡ utpadyate, caitasikaḥ klamaḥ, caitasiko vighātaḥ / tān(13) utpannān nādhivāsayati / prajanāti /

((10)) tatra(1) nirabhimānatā / adhigame prāptau ^⧪sparśanāyāṁ nirbhimāno bhavati / aviparītagrāhī, prāpte prāptasaṁjñī, adhigate 'dhigatasaṁjñī (2...sākṣātkṛte sākṣatkṛtasaṃjñī...2) /

itīme daśa dharmāḥ śikṣākāmasya yoginaḥ / ādimadhyaparyavasānam upādāya śikṣām anulomayati, na vilomayati(3) / tenocyante śikṣānulomikā iti /

tatra katamo yogabhraṁśaḥ / āha / catvāro yoga^⧪bhraṁśāḥ / katame catvāraḥ / ((1))(4)asti yogabhraṁśa ātyantikaḥ / ((2))(4)asti tāvatkālikaḥ / ((3))(4)asti prāptiparihāṇikaḥ(5) / ((4))(4)asti mithyāpratipattikṛtaḥ(6) /

((1))tatrātyantiko yogabhraṁśo 'gotrasthānāṁ pudgalānaṁ veditavyaḥ / tasyāparinirvāṇadharmakatvād(7) atyantaparibhraṣṭā eva yogād bhavanti /

((2))tatra tāvatkālikaḥ / tadyathā gotrasthānāṁ parinirvāṇa^⧪dharmakāṇāṁ(8) pratyayavikalānām, te hi dūram api, param api gatvā◡ avaśyam eva pratyayān āsādayiṣyanti / yogaṁ ca saṁmukhīkṛtya bhāvayitvā parinirvāsyanti / tenaiṣa(9) teṣāṁ tāvatkālika eva yogabhraṁśo(1) bhavati /

((3))tatra prāptiparihāṇiko yogabhraṁśaḥ / yathāpīhaikatye(2) (3...prāptād adhigatājjñānadarśanasparśavihārāt parihīyante...3) /

((4))tatra mithyā^⧪pratipattikṛto yogabhraṁśaḥ / yathāpīhaikatyo 'yoniśaḥ prayujyamāno (4...nārādhako bhavati yogasya, nārādhayati nyāyyaṁ(5) dharmaṁ kuśalam...4) / yathāpīhaikatyaḥ bahukleśo bhavati, prabhūtarajaskajātīyo paṭuvijñānaś(6) ca bhavati paṭubuddhiḥ(7) sahajayā(8) buddhyā samanvāgataḥ sa śrutam udgṛhṇāti śrutaṁ paryavāpnoty alpaṁ vā, prabhūtaṁ vā / ^⧪araṇye vā punar viharati, āgatāgatānāñ ca gṛhipravrajitānām, ṛjūkānām(9), ṛjūkajātīyānāṁ(9) dharmadeśanayā cittam ārādhayati kuhanānucaritayā ca ceṣṭayā kāyavākpratisaṁyuktayā(10) / tasya tena hetubhāvena tena pratyayenotpadyate lābhasatkāraślokaḥ / sa jñāto bhavati ^⧪mahāpuṇyo lābhī bhavati cīvarapiṇḍapātaśayanāsanaglānapratyayabhaiṣajyapariṣkārāṇām(11), satkṛtaś ca bhavati, gurukṛtaḥ, rājñāṁ rājāmātrāṇam, yāvat sārthavāhānām, arhatsammataḥ(12) / tasyānvāvartante(13) śrāvakāḥ, gṛhiṇaḥ pravrajitā api, anvāvṛtteṣu(1)(2... gredhaṁ nigamayaty āvartate...2) bāhulyāya(3) /

tasyaivaṁ bhavati / "santi me(4) śrāvakāḥ, gṛhipravrajitā, ye^⧪, mayi saṁbhāvanā jātā yeṣām arhatsaṁmataḥ(5) te (6...cen mām...6) upasaṁkramya yoge manasikāre śamathavipaśyanāyāṁpraśnaṁ pṛccheyuḥ / teṣāṁ cāhaṁ pṛṣṭo vyākuryāṁ na jānāmīṭy evaṁ sati yā saṁbhāvanā sā ca hīyen na ca syām arhatsammataḥ(8), (9...yan nv ahaṁ...9) svayam eva cintayitvā, tulayitvopaparīkṣya yogaṁ vyavasthāpayeyam" / sa etam evārtham adhipatṁ kṛ^⧪tvā lābhasatkārābhigṛddha(10) ekākī rahogataḥ svayam eva cintayitvā, (11)tulayitvopaparīkṣya yogaṁ vyavasthāpayati /

sa cāsya yogo na sūtre 'vatarati(12) / na vinaye saṁdṛśyate / dharmatāṁ ca vilomayati / (13...sa ya te...13) bhikṣavaḥ (14...sūtradharā, vinayadharā, mātṛkādharās...14) teṣāṁ tad yogasthānaṁ vinigūhati na prakāśayati / ye 'py asya śrāva^⧪kā bhavanti gṛhiṇaḥ, pravrajitāś ca, tān api (1...yogapratiguptaya ājñāpayati...1) /

(2...tat kasya hetoḥ...2) / "(3...mā, haiva...3) te sūtradharā, vinayadharā, mātṛkādharā, etad yogasthānaṁ śrutvā sūtre 'vatārayeyuḥ, tac ca nāvatārayet / vinaye saṁdarśayeyuḥ, tac ca na saṁdṛśyet / dharmatayā◡ upaparīkṣayet, tac ca dharmatāṁ virodhayet / te ca tato nidānam a^⧪pratītā bhaveyur apratītavacanaiś ca sāṁcodayeyuḥ(4) / adhikaraṇāni cotpādayeyuḥ /

evam ahaṁ punar api na satkṛtaḥ syān na gurukṛtaḥ, rājñāṁ rājāmātrāṇāṁ yāvad dhanināṁ śreṣṭhināṁ sārthavāhānām, na ca punar lābhī syāc(5) cīvarapiṇḍapātaśayanāsanaglānapratyayabhaiṣajyapariṣkārāṇām(6)"iti /

sa tām eva lābhasatkārakāmatā^⧪m adhipatiṁ kṛtvā◡ adharme dharmasaṁjñī(7), (8...vinidhāya saṁjñāṁ rūcim(9)...8) adharmaṁ dharmato dīpayati / saṁprakāśayati /

tatra ye 'sya dṛṣṭyanumatam āpadyante / te 'py adharme dharmasaṁjñino bhavanti mandatvān mohatvāt te 'dharme dharmasaṁjñino yathānuśiṣṭā api pratipadyamānā mithyāpratipannā eva te veditavyāḥ / ayam evaṁrūpo mithyāpratipattikṛto ^⧪yogabhraṁśaḥ saddharmapratirūpako hy asaddharmaḥ saddharmasyāntardhānāya / itīme catvāro yogabhraṁśā dhyāyinā bhikṣuṇā yogācāreṇa parijñeyā varjayitavyāḥ /

tatra yogaḥ katamaḥ / āha / caturvidho yogaḥ / tadyathā śradddhā chando(1) vīryam upāyaś(2) ca /

(3...tatra śraddhā dvyākāra...4) dvividhādhiṣṭhānā, abhisaṁpratyayākārā prasādākārā ca, dharma^⧪yuktivicāraṇādhiṣṭhānā pudgalānubhāvādhimuktyadhiṣṭhānā ca...3) /

chando 'pi caturvidhaḥ / tadyathā ((1))prāptaye yathāpīhaikatyaḥ uttare vimokṣaspṛhām utpādayati, vistareṇa pūrvavat / ((2))paripṛcchāyai yathāpīhaikatyaḥ spṛhām utpādayaty(5) ārāmaṁ gamanāya, vijñānāṁ sabrahmacāriṇāṁ(6) yogajñānā^⧪m antikam aśrutasya śravaṇāya, (7...śrutasya ca paryavadānāya...7) / ((3))saṁbhārasamudāgamācchandaḥ yathāpīhaikatyaḥ śīlasaṁvarapāriśuddhaye, (8)indriyasaṁvarapāriśuddhaye, bhojane mātrajñatāyām, jāgarikānuyoge(9), saṁprajādvihāritāyām uttarottarāṁ spṛhām utpādayati / ^⧪((4))anuyogācchando yāthāpīhaikatyaḥ(10) sātatyaprayogatāyāṁ satkṛtyaprayogatāyāṁ ca mārgabhāvanāyāṁ spṛhām utpādayaty abhilāṣaṁ kartukāmatām / (1...ity ayaṁ caturvidhaś chandaḥ...1) / yaduta prāptaye paripṛcchanāyai saṁbhārasamudāgamāya◡ anuyogāya ca /

tatra vīryam api caturvidhaṁ(2) tadyathā ((1))śravaṇāya(3), ((2))cintanāyai, ((3))bhāvanāyai, ((4))āvaraṇapariśuddhaye(4) ca /

tatra ((1))śra^⧪vaṇāya vīryaṁ / yad aśrutaṁ ca śṛṇvataḥ / paryavadāpayataḥ(5) / cetaso 'bhyutsāhaḥ / avinyastaprayogatā(6) / ((2))evaṁ(7) yathāśrutānāṁ dharmāṇām ekākino rahogatasyārtham / cintayatas tulayata upaparīkṣamāṇasya(8) / ((3))evaṁ(9) pratisaṁlayanapraviṣṭasya kālena kālaṁ śamathavipaśyanāṁ bhāvayataḥ / ((4))evam(10) ahorātrānuyuktasya caṁkramaniṣadyābhyāṁ ^⧪nivaraṇebhyaś(11) cattaṁ viśodhayataḥ / yaś cetaso 'bhyutsāhaḥ / avinyastaprayogatā(12)(13) /

tatropāyo 'pi caturvidhaḥ / tadyathā ((1))śīlasaṁvaram ((2))indriyasaṁvaram adhipatiṁ kṛtvā sūpasthitasmṛtitā

((3))tathā copasthitasmṛter apramādaś cetasa ārakṣā / ^⧪kuśalānāṁ dharmāṇāṁ niṣevaṇa / ((4))tathā vāpramattasyādhyātmaṁ cetaḥ śamathayogaḥ / (1...adhiprajñañ ca dharmāvipaśyanā...1) /

sa cāyaṁ yogaś caturvidhaḥ / ṣoḍaśākāro bhavati /

tatra ((1))śraddhayā prāptavyam artham abhisaṁprātyeti(2) / ((2))rāptim abhisaṁpratyayāt kartukāmatām utpādayati kuśaleṣu dharmeṣu / ((3))saivaṁ kartukāmo 'horātrānu^⧪yukto viharati / utsāhī dṛḍhaparākramaḥ ((4))tac ca vīryam upāyaparigṛhītam(3) aprāptasya prāptaye, anadhigatasyādhigamāya◡asākṣātkṛtasya sākṣātkriyāyai samvartate / tasmād ime catvāro dharmā yoga ity ucyate /